Yuxu pozulmaları

Yuxusuzluq – bu və ya digər səbəblərdən insan beyninin orqanizmin istirahət etməsi üçün lazım olan vaxt müddəti qədər yata bilməməsidir. Bütün insanlar fərqli olduğundan, hər kəsin tələb etdiyi yuxunun miqdarı da fərqlidir. Yuxusuzluq sizin nə qədər tez yuxuya getməyiniz və neçə saat yatmağınızla deyil, yatdığınız yuxunun keyfiyyəti  və yuxudan oyandıqdan sonra özünüzü nə dərəcədə gümrah  hiss etməyinizlə xarakterizə olunur.

Yuxusuzluq xəstələr arasında ən ümumi şikayət olsa belə, bütün hallarda bu, yuxunun pozulması  nəticəsində olmur. Yuxusuzluğa səbəb gün ərzində çoxlu miqdarda içilən qəhvə, keçirilən emosional gərginlik və s. ola bilər. Yaranma səbəblərinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, yuxusuzluq əksər hallarda müalicə olunur.

Yuxu pozulmaları kifayət qədər geniş yayılmış bir problemdir. Dünyanın yaşlı  əhalisinin 8-15%-i  tez-tez baş verən yuxu pozulmalarından şikayət bildirir, 9-11%-i  isə müxtəlif yuxugətirici preparatlardan istifadə  edir. Qeyd etmək lazımdır ki, ahıl yaşlı  şəxslər arasında bu göstərici daha yüksəkdir. Yuxu pozuntuları  istənilən yaşda baş verir və hər yaş kateqoriyası  özünəməxsus pozuntu növləri  ilə xarakterizə olunur. Məsələn, gecə enurezi, yuxuda gəzmək və gecə dəhşətləri  uşaqlıq dövründə rast gəlinir, patoloji  yuxululuq və ya yuxusuzluq isə yaşlı insanlar üçün daha çox xarakterikdir. Elə yuxu pozuntuları  da var ki (məsələn, narkolepsiya), onlar uşaqlıq dövründən başlayır  və bütün həyatı boyunca həmin şəxsi müşayiət edir.

Yuxu pozulmaları 2 yerə bölünür: birincili – heç bir orqanın patologiyası  ilə bağlı  olmur və ikincili – digər xəstəliklərin nəticəsində yaranır. Yuxu pozuntuları  mərkəzi sinir sisteminin müxtəlif xəstəlikləri və ya ruhi xəstəliklərin nəticəsində meydana gələ bilər. Bir sıra somatik xəstəliklər zamanı  həmin şəxslərdə ağrı, öskürək, təngnəfəslik, stenokardiya və ya aritmiya tutmaları, qaşınma, tez-tez sidiyəgetmə və s. səbəblərlə əlaqədar olaraq, yuxu  ilə bağlı problemlər yaranır. Müxtəlif mənşəli intoksikasiyalar, o cümlədən onkoloji  xəstəliklər tez-tez yuxululuğa səbəb olur. Patoloji  yuxululuq şəklində yuxu pozulmaları  hormonal  pozuntular, məsələn, hipotalamo-mezensefal nahiyəsinin patologiyası  zamanı (epidemik ensefalitlər, şişlər və s.) inkişaf edə bilər.

Yuxu pozuntularının XBT-10  üzrə kodu  F51.0, G47.0-dır.

 

     Təsnifat

1. İnsomniya – yuxusuzluq, yuxuyagetmə və yuxu proseslərinin pozulmaları:

• Psixosomatik – psixoloji vəziyyətlə əlaqəli, situativ (müvəqqəti) və ya daimi  ola bilər.
• Alkoqol və ya dərman preparatlarının qəbulu ilə bağlı olan:

• xroniki alkoqolizm;
• mərkəzi sinir sistemini aktivləşdirən və ya sakitləşdirən dərmanların uzunmüddətli istifadəsi;
• yuxugətiricilərin, sedativlərin və digər dərmanların ləğv edilməsi sindromu;

• Psixi xəstəliklər nəticəsində yaranan.
• Yuxu zamanı  tənəffüs pozulmaları  nəticəsində yaranan:

• alveolyar ventilyasiyanın azalması sindromu;
• gecə apnoeləri sindromu;

• “Narahat ayaqlar” sindromu və ya gecə miokloniyaları  nəticəsində yaranan.
• Digər patoloji hallar səbəbindən yaranan.

2. Hipersomniya – yuxuya meylliyin artması:

• Psixofizioloji – psixoloji vəziyyətlə bağlıdır, daimi və ya müvəqqəti ola bilə
• Alkoqol və ya dərman qəbul edilməsi nəticəsində
• Ruhi xəstəlİklər nəticəsində
• Yuxuda müxtəlif tənəffüs pozulmaları nəticəsində
• Digər patoloji hallar səbəbindən yaranan.

3. Yuxu və oyaqlıq rejiminin pozulması:

• Müvəqqəti yuxu pozulmaları – iş qrafikində və ya saat qurşağında qəfil dəyişikliklərlə əlaqədar olan.
• Daimi  yuxu pozulması:

• Ləngimiş yuxu periodu sindromu.
• Vaxtından əvvəl yuxu periodu sindromu.

–    24 saatlıq olmayan yuxu və oyaqlıq dövrü  sindromu.

4. Parasomniya – yuxu və ya oyaqlıq ilə əlaqəli orqanların və sistemlərin fəaliyyətində pozuntular:

• Gecələr sidiyi saxlaya bilməmək (enurez).
• Gecə dəhşətlə
• Gecə epi-tutmaları.
• Digər xəstəliklə

 

     Yuxusuzluğun səbəbləri

Yuxusuzluğu düzgün müalicə etmək və aradan qaldırmaq  üçün onun səbəbini anlamaq lazımdır. Stress, narahatlıq və depressiya kimi emosional faktorlar yuxusuzluğu yaradan səbəblərin yarıdan çoxunu təşkil edir. Lakin sizin vərdişləriniz və fiziki  vəziyyətiniz də yuxusuzluğun inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. Yuxusuzluğun bütün mümkün səbəblərini nəzərə almaq lazımdır. Yalnız bunun dəqiq  səbəbini aydınlaşdırdıqdan sonra müvafiq müalicə aparmaq olar.

     Yuxusuzluğun ümumi zehni və fiziki səbəbləri.

Bəzən yuxusuzluq yalnız bir neçə gün davam edir və  öz-özünə keçib gedir. Bu hal saat qurşaqlarının sürətlə dəyişməsi, qarşıdan gələn hər hansı  bir təqdimat mərasimindən öncə stressin keçirilməsi, yaxın bir adamla ayrılıq və s. hallarda xüsusilə aktualdır. Xroniki  insomniya, bir qayda olaraq, zehni  və ya fiziki  bir problemlə əlaqəli olur.

Yuxusuzluğa səbəb ola bilən psixoloji  xarakterli problemlərə depressiya, narahatlıq, xroniki stress, bipolyar pozuntu, travmasonrası  stress pozuntusu daxildir. Yuxusuzluğun başqa bir səbəbi, sizin qəbul etdiyiniz dərman preparatları  ola bilər. Onların arasında alkoqolun tərkibində olan antidepressantlar, kofein tərkibli ağrıkəsici preparatlar, diuretiklər, kortikosteroidlər, qalxanabənzər vəzinin müalicəsində işlədilən hormonal preparatlar ola bilər.

Yuxusuzluğun yaranma səbəbləri  arasında digər xəstəliklər: astma, allergiya, Parkinson xəstəliyi, hipertiroidizm, turşulu reflüks,  böyrək xəstəlikləri, onkoloji  xəstəliklər ola bilər.

Yuxunun pozulmasına aşağıda göstərilən amillər də səbəb ola bilər: yuxu apnoesi (yuxu zamanı  ağciyər ventilyasiyasının dayanması), narkolepsiya (qarşısıalınmaz yuxululuq  tutmaları), ”narahat ayaqlar “sindromu (sakit halda aşağı  ətraflarda xoşagəlməz duyğularla  xarakterizə olunur  və xəstəni  bu halı  yüngülləşdirici hərəkətlər etməyə vadar edir).

Təşviş və depressiya xroniki  yuxusuzluğun ən çox yayılmış səbəbləridir. Təşvişlə bağlı  və ya depressiyadan əziyyət çəkən insanların əksəriyyəti  yuxu problemləri  yaşayır. Üstəlik, yuxu çatışmazlığı  bu əlamətləri ağırlaşdıra bilər. Yuxusuzluğa davamlı  narahatlıq və ya depressiya səbəb olarsa, müalicə psixoloji  aspektdə davam etdirilməlidir.

     Yuxusuzluğu  daha da ağırlaşdıran  vərdişlər.

• böyük miqdarda kofeinin istehlakı;
• yatmazdan əvvəl  spirtli içkilərin qəbulu və siqaret çəkilməsi;
• gündüz  yuxusu;
• yuxu  rejiminin tənzimlənməməsi.

Bəzi  vərdişlərimiz bizim həyatımıza o qədər sıx daxil olub ki, biz hətta onları  yuxusuzluğu doğuran səbəb kimi nəzərdən keçirməyi ağlımıza belə gətirmirik (gecə TV və ya internet seyri). Vərdişlərinizin yuxuya təsirini müəyyən etmək üçün gündəlik  tutmağınız lazımdır ki, oraya sizin yuxusuzluğunuza səbəb ola biləcək gündəlik davranışınızı  və vərdişlərinizi qeyd edəsiniz. Məsələn, bu məlumatlara nə vaxt  yatağa girməyiniz, nə vaxt yuxudan ayilmağınız, nə yeyib-içməyiniz, eləcə də gün ərzində baş verən hər hansı  stress hadisələri aid edilə bilər.

 

     Simptomlar

Yuxu pozuntularının simptomları  müxtəlifdir və xəstəliyin növündən asılıdır. Lakin yuxu pozuntusunun növündən asılı  olmayaraq, o, qısa bir müddət ərzində xəstənin emosional vəziyyətində, zehni  və əmək qabiliyyətində dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Məktəb yaşında olan uşaqlarda təhsil ilə bağlı  problemlər yaradır, onların yeni materialları qavramaq qabiliyyəti zəifləyir. Ola bilər ki, xəstə  özünü  pis hiss etməsi şikayəti  ilə həkimə müraciət etsin, lakin bunun yuxunun pozulması  ilə əlaqəli olduğundan heç şübhələnməsin də.

     Psixosomatik yuxusuzluq.  İnsomniya 3  həftədən çox davam etmədikdə, şəraitlə bağlı  olan insomniya hesab edilir. Yuxusuzluğu olan insanlar çətinliklə yuxuya gedirlər, tez-tez gecə yarısı oyanırlar  və sonra daha yata bilmirlər. Səhər ertədən oyanmaq, yuxudan doymamaq hissi xarakterikdir. Bunun nəticəsində tez qıcıqlanma, emosional labillik, xroniki  yorğunluq yaranır. Həmin şəxslərdə fikrinin cəmləşdirilməsində çətinliklər yaranır. Vəziyyət xəstələrin yuxu pozuntuları  ilə əlaqədar narahatlıq keçirmələri və gecəni həyəcanla gözləmələri səbəbindən daha da mürəkkəbləşir. Gecələr yuxusuzluqda keçən vaxt onlara 2 dəfə artıq görünür. Bir qayda olaraq, situasion yuxusuzluq, müəyyən psixoloji amillərin təsiri altında həmin şəxsin emosional vəziyyətindən qaynaqlanır. Çox vaxt stress faktoru aradan qaldırıldıqdan sonra yuxu normallaşır. Ancaq  bəzi hallarda yuxuya getməyin çətinliyi və gecə oyanmaları  vərdiş halını  alır, yuxusuzluq qorxusu  isə vəziyyəti daha da ağırlaşdırır ki, bu da daimi  insomniyanın inkişafına gətirib çıxarır.

     Alkoqol  və ya dərman qəbul edilməsi  səbəbindən yaranan yuxusuzluq.  Alkoqollu  içkilərin uzunmüddətli  istifadəsi  yuxunun təşkilində narahatlıq yaradır. Tez yuxu mərhələsi qısalır və xəstə gecələr tez-tez oyanır. Alkoqol qəbulunu dayandırdıqdan sonra, bir qayda olaraq, 2 həftə ərzində yuxu pozuntuları  keçib gedir.

Yuxu xəstəlikləri sinir sistemini oyandıran dərmanların əlavə təsirindən də baş verə bilər. Sedativ preparatların və yuxu dərmanlarının uzunmüddətli  istifadəsi də yuxusuzluğa səbəb ola bilər. Vaxt keçdikcə dərmanın effekti  azalır  və dozanın artırılması  vəziyyətin qısa müddətə yaxşılaşmasına gətirib çıxarır. Nəticədə, dozanın artırılmasına baxmayaraq, yuxu pozuntusu daha da arta bilər. Belə hallar üçün tez-tez qısamüddətli  oyanmalar və  yuxu mərhələləri arasında  aydın bir sərhəddin itməsi xarakteridir.

     Ruhi  xəstəliklər  zamanı  yuxusuzluq  gecə vaxtı  daimi narahatlıq hissi, çox həssas və  səthi bir yuxu, tez-tez oyanmalar, apatiya və yorğunluq ilə xarakterizə olunur.

     Yuxu  apnoesi  sindromu  yuxarı  tənəffüs yollarına yuxu zamanı  baş verən hava axınının qısa müddətə dayanmasıdır. Tənəffüs  zamanı  belə bir fasilə xoruldama və ya hərəki  narahatçılıqla müşayiət edilə bilər. Obstruktiv apnoe –  nəfəsalma zamanı  yuxarı  tənəffüs yollarının en kəsiyinin bağlanması  və tənəffüs mərkəzinin funksiyasının pozulması  ilə əlaqəli mərkəzi  apnoe ayırd edilir.

     Narahat ayaqlar sindromu  zamanı  yaranan yuxusuzluq, baldır əzələlərinin dərinliklərində yaranan  hisslər səbəbindən inkişaf edir, bu da ayaqların hərəkət etməsini tələb edir. Qeyri-iradi olaraq baş qaldıran ayaqları  hərəkətə gətirmək istəyi yatmazdan əvvəl yaranır və hərəkət və ya gəzinti  zamanı  keçib gedir, lakin sonra yenidən əmələ gələ bilər. Bəzi  hallarda yuxu pozuntusu yuxuda ayağın, ayaq pəncəsinin və ya baş barmağın qeyri-iradi, təkrarlanan, əyilmə hərəkətləri nəticəsində baş verir. Adətən, bu hərəkətlər 5 saniyəyə qədər davam edir və yarım dəqiqədən bir təkrarlanır.

     Narkolepsiya  zamanı  yuxu pozuqluğu gündüz vaxtı  qəflətən tutmaşəkilli yuxulamalarla xarakterizə olunur. Onlar qısamüddətli  olur və nəqliyyatda, yeməkdən sonra, monoton iş zamanı, bəzən isə aktiv hərəkət zamanı  baş verə bilər. Bundan əlavə, narkolepsiya, katapleksiya tutmaları – əzələ tonusunun kəskin şəkildə aşağı  düşməsi  ilə müşayət olunur ki, bunun nəticəsində xəstə hətta yıxıla da bilər. Tutma çox vaxt şiddətli emosional reaksiyalar (qəzəb, qəhqəhə, qorxu, təəccüb) zamanı  baş verir.

     Yuxu  və  oyanıqlıq rejiminin pozulması

Saat  qurşağının dəyişdirilməsi (“fazaların reaktiv keçidi”) və ya növbəli  iş rejimi ilə əlaqədar olan yuxu pozulmaları  adaptivdir və 2-3 günə keçir.

     Ləngimiş yuxu periodu sindromu  iş günlərində istirahət üçün lazım olan müəyyən saatlarda yuxuya getməyin mümkünsüzlüyü  ilə xarakterizə edilir. Bir qayda olaraq, belə bir yuxu pozuntusu  olan xəstələr, gecə saat 2-də, yaxud səhərə yaxın yuxuya gedə bilirlər. Lakin istirahət günləri  və ya məzuniyyət zamanı  rejimə ehtiyac olmadığı  halda xəstələr yuxu ilə əlaqədar heç bir problem yaşamırlar.

     Vaxtından əvvəl  yuxu periodu sindromu  nadir hallarda həkimə müraciət etməyə səbəb olur. Xəstələr tez yuxuya gedir və yaxşı  yatır, amma çox erkən oyanırlar. Axşam isə  erkən vaxtı yatağa girirlər. Belə yuxu xəstəlikləri ahıl  yaşlı  şəxslərdə tez-tez baş verir  və  ümumiyyətlə onlara çox narahatlıq vermir.

     24  saatlıq olmayan yuxu  və  oyanıqlıq sindromu  xəstənin sutkanın 24 saatlıq qrafikinə uyğun yaşaya  bilməməsindən ibarətdir. Belə xəstələrin bioloji  sutkası  tez-tez 25-27 saat təşkil edir. Bu cür  yuxu pozuntuları  şəxsiyyət dəyişiklikləri olan insanlarda və korlarda rast gəlinir.

     Yuxuda gəzmə (somnambulizm)  yuxu zamanı  mürəkkəb avtomatik hərəkətlərin şüursuz şəkildə yerinə yetirilməsidir. Bu cür yuxu pozulması  olan xəstələr gecə saatlarında yerindən qalxa, gəzə və nəsə bir hərəkət edə bilərlər. Bu zaman onlar oyanmırlar, onları  oyandırmaq cəhdlərinə müqavimət göstərirlər və həyatları  üçün təhlükəli hərəkətlər edə bilərlər. Adətən bu vəziyyət  15 dəqiqədən çox davam etmir. Bundan sonra xəstə yatağa dönür  və yatmağa davam edir, ya da yuxudan oyanır.

     Gecə dəhşətləri  çox vaxt yuxunun ilk saatlarında baş verir. Xəstə qışqıraraq yatağında qorxu və çaxnaşma vəziyyətində oturur. Bu, taxikardiya və tənəffüsün tezləşməsi, tərləmə, bəbəklərin genişlənməsi ilə müşayiət olunur. Bir neçə dəqiqədən sonra xəstə sakitləşərək yuxuya gedir. Adətən səhər saatlarında xəstə bu gecə dəhşətlərini xatırlamır.

     Enurez  gecə yuxusunun ilk 1/3 hissəsində müşahidə olunur. Enurez kiçik uşaqlarda fizioloji, tualetə  özü  getməyi  artıq  öyrənmiş  böyük  yaşlı  uşaqlarda  isə patoloji  ola bilər.

 

     Diaqnoz

Yuxu pozulmalarının tədqiqatının ən geniş yayılmış üsulu polisomnoqrafiyadır. Bu müayinə, somnoloq tərəfindən xəstənin bütün gecəni keçirməsi lazım olan xüsusi bir laboratoriyada aparılır. Xəstə yuxuda olarkən, çoxsaylı  sensorlar  eyni zamanda beynin bioelektrik fəallığını (EEQ), ürək fəaliyyətini (EKQ), döş qəfəsinin və qarnın  ön divarının tənəffüs hərəkətlərini, nəfəsalmada və nəfəsvermədə sərf  edilən havanın miqdarını, qanın oksigenlə doyma dərəcəsini və s. göstəriciləri qeydə alır. Palatada baş verənlərin və növbətçi həkimin daima müşahidə etdiklərinin videoyazısı  aparılır. Bu müayinə üsulu, yuxunun  hər bir  5 mərhələsi ərzində beyin fəallığının vəziyyətini və orqanizmin əsas sistemlərinin fəaliyyətini tədqiq etməyə, patologiyanı aşkar etməyə və  yuxu pozulmasının səbəbini aydınlaşdırmağa imkan verir.

Yuxu pozulmalarının diaqnostikası  üçün başqa bir üsul, yuxunun orta latentliyinin (YOL) tədqiqidir. Bu metod, patoloji  yuxululuğun səbəbini müəyyən etmək üçün istifadə edilir və narkolepsiyanın diaqnostikasında mühüm rol oynayır. Müayinə  oyaqlıq dövründə həyata keçirilən yuxuya getmək üçün  5 cəhddən ibarətdir. Hər bir cəhd  20 dəqiqə davam edir, cəhdlər arasında fasilə 2 saat təşkil edir. Yuxunun orta latentliyi, xəstənin yuxuya getməsi üçün lazım olan vaxtdır. Əgər bu müddət 10 dəqiqədən artıqdırsa – normal, 10-5 dəqiqə arasında çəkirsə – sərhəd  vəziyyəti, 5 dəqiqədən azdırsa – patoloji yuxululuq hesab olunur.

 

     Müalicə

Yuxu pozuntularının müalicəsi taktikasının seçilməsi onların meydana gəlməsi səbəbindən asılı olur. Əgər səbəb somatik patologiyadırsa, bu zaman müalicə ilk növbədə yuxusuzluğa səbəb olan xəstəliyə qarşı  yönəldilməlidir. Ahıl yaşında yuxunun dərinliyinin və davametmə müddətinin azalması  təbii bir prosesdir və  yalnız  xəstə ilə tez-tez  izahedici söhbətin aparılmasını  tələb edir.

Dərmanların köməyinə müraciət etməzdən əvvəl, sağlam yuxunun  ümumi qaydalarına riayət etmək lazımdır. Yuxu pozulmaları  ilə mübarizədə tez-tez psixoterapiya, müxtəlif rahatlaşdırıcı üsullar kömək edir.

Yuxusuzluğun  müalicəsində ilk addım – xəstənin fiziki və psixoloji problemlərini nəzərə alaraq onun müalicəsinin təşkilidir. Bundan əlavə, nəzərə almaq lazımdır ki, əksər hallarda xəstənin bəzi  vərdişləri (məsələn, alkoqol və ya yuxu həblərinin qəbulu, qəhvənin həddindən artıq içilməsi) problemi  daha da kəskinləşdirə bilər. Bir çox hallarda yuxusuzluğu gücləndirən vərdişlərin tərgidilməsi, ümumiyyətlə yuxusuzluq problemini həll etmək üçün kifayət edir.

     Yuxuya getməyə nə kömək edə bilər?

• Yataq otağı sakit, qaranlıq və sərin olmalıdır. Səs-küy, işıq və istilik yuxuya mane olur.
• Müntəzəm bir yuxu proqramı tərtib edilmə Hər gün eyni vaxtda yatmağa getmək və hətta həftə sonları  olmasına  və yorğunluğa baxmayaraq, səhər saatlarında eyni vaxtda yataqdan qalxmaq lazımdır. Bu, yuxuların müntəzəm ritmini bərpa etməyə kömək edəcəkdir.
• Gün ərzində yatmayın. Gündüz vaxtı yatmaq axşam saatlarında yuxuya getməyinizi çətinləşdirə bilə Gündüz  vaxtı yuxuya  ehtiyacınız olduğunu düşünsəniz, onu gündüz  vaxtı  30 dəqiqəyədək və ən geci günorta saat 3-dək məhdudlaşdırmalısınız.
• Yuxudan əvvəl stimullaşdırıcı fəaliyyətdən və stress hallarından çə Buraya enerjili  məşqləri, emosional müzakirələri, televiziyanı, kompüteri, video oyunlarını  aid etmək olar.
• Nikotin, alkoqol və kofeinin istifadəsini məhdudlaşdırın və ya onlardan tamamilə imtina edin. Əgər qəhvə olmadan həyatınızı  təsəvvür etmirsinizsə, son fincan qəhvə gecə yuxuya  getməmişdən 8  saatdan gec olmayaraq içilmə Alkoqol yuxuya getməyə kömək edə bilər, lakin bu zaman yuxunun keyfiyyəti pisləşir. Nikotin оrqanizmə stimullaşdırıcı təsir göstərdiyinə görə, gecə  siqaret çəkmək məsləhət deyil.

 

     Beyni yuxuya hazırlamaq.

Sutkalıq  ritmi tənzimləmək üçün (yuxu-ayıqlıq dövrü), beynimiz  melatonin hormonu  ifraz edir. Məsələn, gün ərzində zəif  işıqlanma hallarinda melatonin təsiri altında beynimiz “biz yatmaq istəyirik”  siqnalı  verir. Əksinə, gecə vaxtlarında süni işığın bol olması melatonin sintezini tormozlayır ki, bunun nəticəsində də biz yuxuya getməkdə çətinlik çəkirik.

     Yuxu-ayıqlıq dövrünün təbii şəkildə tənzimlənməsinə və beynin yuxuya hazırlanmasına kömək etmək üçün aşağıdakılar lazımdır:

• Gün ərzində yatdığınız otaqda  kifayət qədər işıqlandırmanı  təmin edin.
• Gecə süni  işıqdan çox istifadə etməyin. Melatoninin ifrazını  artırmaq  üçün, aşağı gücə malik lampalardan istifadə edə bilərsiniz və yatmazdan ən azı  1 saat əvvəl  TV  və kompüterə baxmayın. Yataq otağında lazımi qaranlıq mühiti təmin edə bilmirsinizsə, xüsusi  göz maskasından istifadə edə bilərsiniz.

Yuxusuzluqla əlaqədar probleminiz çox olduqca, siz bu barədə daha çox düşünürsünüz. Siz qəsdən müəyyən bir zamanda yatmağa getmirsiniz, çünki  bilirsiniz ki, dərhal  yuxuya gedə bilməyəcəksiniz və yerinizdə o tərəf-bu tərəfə çevriləcəksiniz. Sizin düşüncələriniz, sabah kifayət qədər yuxu almadan əhəmiyyətli bir görüşdə necə görünəcəyiniz ilə məşğul olur. Araşdırmalar göstərir ki, yuxusuzluq barəsində çox fikirləşmək onu yalnız ağırlaşdırır. Yuxusuzluq barədə düşüncələr gecələr istirahət etməyinizə  imkan vermir. Aşağıda bədəninizi  yuxuya hazırlayacaq, fikirlərinizi  isə yorğan-döşəyinizi  yuxuya getmək yeri ilə  ümumiləşdirəcək bəzi  davranış strategiyalarını  təqdim edirik.

• Yataq otağından yalnız yuxu və cinsi əlaqə üçün istifadə edin. Yataqda oxumaq, TV izləmək, kompüterdə  işləmək olmaz. Sizin beyniniz  yatağınızı  yalnız  yuxuya getmək yeri kimi qəbul etməlidir ki, yatağınıza girən zaman orqanizminizə  yatmaq vaxtı olduğu barədə  siqnal versin.
• Əgər  yuxuya gedə bilmirsinizsə, bu anda yataqda qalmaq məsləhət deyil. Özünüzü yuxuya  getməyə məcbur etməyə çalışmayın. Yataqda o üz-bu üzə çevrilmək, yalnız narahatlığın artmasına səbəb olur. Bu halda yataq otağını  tərk etmək və nəsə rahatlandırıcı  bir addım atmaq məsləhətdir. Məsələn, isti və rahat  vanna qəbulu, bir  fincan kofeinsiz  isti çay içmək, hətta kitab oxumaq və sakit bir musiqi dinləmək olar. Yalnız  yuxunuz  gəldikdən sonra  yataq otağına qayıdın.
• Yataq otağınızda saat saxlamaq məsləhət deyil. Yuxuya gedə bilməyəndə, biz tezliklə zəngli saatın səslənəcəyini bildiyimizdən,  tez-tez həyəcanla saata baxırıq. Vaxt keçdikcə narahatlıq artığından, yuxusuzluq  güclənir. Siz  zəngli  saatdan istifadə edə bilərsiniz, yalnız  onu  görə bilmədiyiniz bir yerə qoyun.

     Yuxusuzluqla mübarizə aparmaq üçün yuxusuzluq haqqında mənfi  fikirlərinizi müsbət bir məcraya yönəltməlisiniz.

• “Mən hər gecə yatmalıyam ki, ertəsi gün yaxşı  formada olum“  fikrini  “çoxları yuxusuzluqla effektiv mübarizə aparır, mən də bacararam“  fikri ilə əvəz edirik.
• “Hər gecə yuxusuzluqdan əziyyət çəkirəm” fikrini  “Məni hər gecə yuxusuzluq narahat etmir, bəzi gecələr mən daha yaxşı yatıram” fikri ilə əvəz edirik.
• “Əgər mən yaxşı  yatıb dincələ bilməsəm, sabah iş yerimdə vacib bir tədbirin keçirilməsi pozula bilər“  fikrini  “Mən yorğun olsam belə iş yerimdə hər şey yaxşı  olacaq. Hətta əgər mən yatıb dincələ bilməsəm belə, axşam dincəlib rahatlaşmağı bacaracağam” fikri ilə əvəz edirik.
• “Mən heç vaxt tamdəyərli yata bilməyəcəyəm”  fikrini  “İnsomniya müalicə olunur. Əgər mən bu qədər  narahatlıq keçirməyi  tərgitsəm və diqqətimi pozitiv  fikirlər üzərində cəmləşdirə bilsəm, mən onu məğlub edə bilərəm”  fikri ilə əvəz edirik.
• “Yuxuya gedə bilməyim ən azı  1 saat çəkəcək”  fikrini  “Bu axşam nə olacağını  bilmirəm. Bəlkə yuxuya gedə bildim” fikri ilə əvəz edirik.

Əlbəttə ki, yuxuya getməyə mane olan mənfi  fikirləri pozitiv fikirlərlə əvəz etmək bacarığı  asan deyil və bu, uzun bir vaxt  və təcrübə tələb edir. Sizdə yaranan mənfi  fikirləri  və onların müsbət analoqlarını  nəzərə alaraq  öz siyahınızı  özünüz  yarada bilərsiniz.

Əgər siz günün sonunda stressdən xilas ola bilməyəcəyinizi düşünürsünüzsə, bədəndə olan bütün gərginliyi aradan qaldırmaq üçün müxtəlif relaksasiya  üsullarından istifadə edə bilərsiniz. Relaksasiya metodları  sizə rahat  yuxuya  getməyə və gecələr yuxudan ayılan zaman təkrarən uyumağa kömək edəcəkdir. Üstünlüklər aşkardır. Dərman preparatlarından istifadəyə ehtiyac qalmır.

     Müxtəlif rahatlanma üsulları sizin relaksasiyanıza kömək edəcək:

• dərindən nəfəsalma;
• proqressiv əzələ relaksasiyası;
• meditasiya;
• vizualizasiya;
• yoqa;
• tai çi.

Gərginliyi  aradan qaldırmaq üçün bu metodlardan istifadə edilməsi mütəmadi  bir təcrübə tələb edir.

     Yuxuya getməyi asanlaşdıran relaksasiya üsulları:

     Yatmazdan əvvəl rahatlanma.  Gecə yaxşı  istirahət etmək üçün axşam saatlarında sakit və rahatlayıcı bir şey etməlisiniz. Məsələn, kitab oxuyun, sakit musiqi dinləyin, toxuyun. Yatdığınız otaqda gur işıq yandırmaq məsləhət deyil.

     Abdominal nəfəsalma.  Bizim əksəriyyətimiz  lazım olduğu qədər dərindən nəfəs almırıq. Biz tək döşün deyil, həmçinin qarnın, kürəyin aşağı  hissəsinin və döş qəfəsinin köməkliyi ilə tam və dərindən nəfəs aldıqda, bu, relaksasiya prosesinə nəzarət edən parasimpatik sinir sistemimizin işinə yardım edir. Gözlərinizi bağlayın və dərin, yavaş bir nəfəs almağa çalışın. Hər bir sonrakı nəfəsalma əvvəlkindən daha dərin olmalıdır. Burunla nəfəs alın və ağzınızla nəfəs verin. Çalışın ki, hər bir nəfəsverməniz nəfəsalmadan daha uzun çəksin.

     Proqressiv əzələ relaksasiyası.  Rahat bir uzanmış mövqe seçin. Ayağınızdan başlayaraq, bütün əzələlərinizi  mümkün qədər gərginləşdirin. 10-a qədər sayın və sonra rahatlanın. Ayaqdan başlayaraq  başa qədər hər bir əzələ qrupu ilə belə bir məşq etməkdə davam edin.

     Yuxusuzluq əleyhinə olan preparatlar

Yuxugətirici həblərin yuxuya getməyə kömək etməsinə baxmayaraq, onların yuxusuzluq əleyhinə bir müalicə vasitəsi olmadığını anlamaq çox vacibdir. Yuxugətiricilərin daima və böyük dozalarda  istifadəsi, gələcəkdə yuxusuzluq probleminin daha da ağırlaşmasına gətirib çıxarır. Ən yaxşı  variant, onların müstəsna hallarda və qısa bir müddətdə, heç bir üsul (yuxu  rejiminin dəyişdirilməsi, gündəlik qaydalar, yuxuya münasibət) kömək etməyəndə tətbiq edilməsidir.

Yuxu pozulmalarının dərman müalicəsində daha çox benzodiazepin sırası  preparatları  istifadə edilir. Qısamüddətli təsiri  olan preparatlar – Triazolam və Midazolam yuxuyagetmə prosesinin pozulmaları  üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Triazolam (Halsion) – 0,25 mq dozasında tableti, yatmazdan əvvəl ½ və ya 1 tablet daxilə;

Midazolam (Dormikum, Fulsed) – 15 mq dozasında tableti, yatmazdan əvvəl ½ və ya 1 tablet daxilə qəbul edilməlidir.

Lakin onların qəbulu zamanı  tez-tez əlavə reaksiyalar: qıcıqlanma, amneziya, huşun qarışması, həmçinin səhər yuxusunun pozulması  kimi hallar müşahidə edilir.

Uzunmüddətli təsir göstərən yuxu dərmanları: Diazepam, Flurazepam, Xlordiazepoksid səhər erkən oyanmaları  və  tez-tez baş verən gecə oyanmaları  zamanı  tətbiq olunur:

Diazepam (Seduksen, Relanium, Valium) – 5 mq dozasında, səhər və axşam 1 tablet daxilə;

Flurazepam – 15 mq dozasında, yatmazdan əvvəl 1 kapsul daxilə;

Xlordiazepoksid (Elenium) – 5 mq dozasında, səhər və  axşam, 1 tablet daxilə təyin olunur.

Ancaq onlar tez-tez gündüz vaxtları  yuxululuğa səbəb olur. Belə hallarda orta təsir müddəti olan preparatlar – Zopiklon və Zolpidem təyin edilir.

Zopiklon (İmivan) – 7,5 mq dozasında tableti, yatmazdan əvvəl  1 tablet daxilə;

Zolpidem (Nitrest) – 10 mq dozasında tableti, yatmazdan əvvəl  1 tablet daxilə təyin olunur.

Bu dərmanlar daha az asılılıq və ya tolerantlıq riski ilə xarakterizə olunur.

Yuxu prosesinin və yuxunun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması  üçün Donormil (Doksilamin) də təyin edilir. Donormilin 15 mq dozasında suda həll olan və ya adi tabletləri, yatmazdan 15 dəqiqə əvvəl qəbul edilir.

Yuxu pozuntularında istifadə edilən digər dərman qrupu  antidepressantlardır: Amitriptilin, Mianserin, Doksepin.

Amitriptilin – 25 mq dozasında tableti. İlkin doza: 3  qəbula 75 mq, sonra  isə doza  3 qəbula 200  mq-a  qədər artırılır.

Mianserin (Lerivon) – 30 mq dozasında tableti. Sutkada 1 tabletdən başlayaraq, dozanı  terapevtik effekt alana qədər (sutkada 60-90 mq-a qədər) artırmaq olar;

Doksepin (Spektra) – 25 mq dozasında kapsulu, sutkada 2 dəfə, 1 kapsul səhər, 2 kapsul axşam daxilə təyin edilir.

Onlar asılılığa gətirib çıxarmır, yaşlı, depressiv vəziyyətdə olan və ya xroniki  ağrı sindromundan əziyyət çəkən xəstələrə təyin edilə bilər. Ancaq çoxsaylı  əlavə təsirlərinin olması, onların istifadəsini məhdudlaşdırır.

Yuxu pozulmalarının ağır hallarında və şüuru pozulmuş xəstələrdə digər qrup preparatların tətbiqinin effekti olmadıqda sedativ təsirli neyroleptiklər: Levomepromazin, Prometazin, Xlorprotiksen tətbiq edilir.

Levomepromazin (Tizersin) – 25 mq dozasında tableti yatmazdan əvvəl ½ və 1 tablet daxilə;

Prometazin (Pipolfen) – 25 mq dozasında tableti, səhər və axşam, 1 tablet daxilə;

Xlorprotiksen (Truksal) – 50 mq dozasında tableti, səhər və axşam, 1 tablet daxilə təyin olunur.

Yüngül dərəcəli patoloji  yuxululuq hallarında mərkəzi sinir sisteminin zəif tənzimləyiciləri – Qlütamin və Askorbin turşuları, Kalsium preparatları, ağır dərəcəli hallarda isə psixotoniklər:

İproniazid (İprazid) – 25 mq dozasında tableti, 1 tablet sutkada 3 dəfə daxilə;

İmipramin – 25 mq dozasında tableti, sutkada 3-4 dəfə, 1 tablet daxilə təyin olunur.

Ahıl  yaşlı  xəstələrdə yuxu ritminin pozulmalarının müalicəsi  üçün damargenəldici preparatlar (Nikotin turşusu, Papaverin, Dibazol, Vinposetin), mərkəzi sinir sisteminin stimulyatorları  və bitki mənşəli yüngül trankvilizatorlardan (Valerian, Yemişan) ibarət kompleks müalicə tətbiq edilir. Yuxu dərmanlarının qəbulu  yalnız həkimin təyinatı  və  onun nəzarəti  altında həyata keçirilə bilər. Müalicə kursunun bitməsindən sonra preparatın dozasını  tədricən azaltmaq və kəsmək lazımdır.

     Yuxusuzluğun müalicəsi üçün tətbiq edilən bioloji aktiv əlavələr

Bir qayda olaraq, gecə yaxşı  yatmayanlar, müstəqil olaraq yuxusuzluğa kömək edən müxtəlif dərmanlardan istifadə etməyə başlayır. Onları  içməzdən əvvəl  bilmək lazımdır ki, hipnotik təsiri olan bir çox pəhriz və bitki mənşəli əlavələr vardır. Üzərlərində təbii mənşəli olduqları göstərilməsinə baxmayaraq, onların çoxlu əlavə təsiri olur  və qəbul etdiyiniz digər dərmanlar və ya vitaminlər ilə birlikdə mənfi təsirlər göstərə bilər.

Bu gün 2 vasitənin yuxusuzluq əleyhinə yüksək effektivliyi sübuta yetirilmişdir – bunlar melatonin və valeriandır. Melatonin – orqanizmin gecə istehsal etdiyi təbii bir hormondur. Melatonini qida əlavəsi kimi də əldə etmək mümkündür. Melatonin əlbəttə ki, hamıya kömək edə bilmir. Lakin bəzi hallarda, məsələn, əgər siz başqalarına nisbətən gec yatmağa və oyanmağa meylliyi olan bir “bayquşsunuzsa”, bu halda melatonin yuxusuzluq  üçün effektiv bir müalicə vasitəsi  ola bilər. Valerian, yuxuyagetmə prosesini daha da asanlaşdıran yumşaq bir təsirə malikdir.

Hal-hazırda tərkibində müxtəlif bioloji aktiv maddələr olan preparatların geniş seçimi  mövcuddur. Həmin preparatların tərkibində оlan müxtəlif qruplara mənsub bioloji  aktiv əlavələr  xəstəliyin risk amillərinə təsir edərək, nəticədə onun profilaktikasında mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi səbəbindən, оnların tətbiqi müalicə prоsesinə böyük yardım göstərmiş оlur. Xəstəliyin müalicəsində və prоfilaktikasında tərkibində hansı biоlоji aktiv əlavələrin оlduğu preparatlara üstünlük vermək tövsiyə оlunur?

• Tərkibi vitaminlərlə, ilk növbədə B qrupu vitaminləri, güclü antiоksidantlar оlan C və E vitaminləri ilə zəngin оlan pоlivitamin preparatları.
• Tərkibində antioksidant effektinə görə C vitaminindən 20 dəfə, E vitaminindən isə 50 dəfə fəal hesab edilən Resveratrol olan preparatlar – оnlar həmçinin ürək-damar xəstəliklərinin, insultların, arterial hipertoniyanın, şəkərli diabetin müalicəsi və profilaktikasında da geniş tətbiq edilir.
• Tərkibində doymamış yağ turşuları  Linol, Linolen; həmçinin Lesitin və B-karotin olan preparatlar.
• Tərkibi  ionlaşmış kalsium, vitaminlər, minerallar, doymamış yağlar və digər faydalı maddələrdən ibarət оlan preparatlar. Sümük-qığırdaq sistemini də möhkəmləndirir, əzələlərin fəaliyyətini gücləndirir.
• Spirulina mikroyosunundan hazırlanmış preparatlar – tərkibi orqanizm üçün faydalı  vitaminlər, mikro və makroelementlər, amin turşuları, doymamış yağ  turşuları  və s. maddələrlə zəngindir. Piylənmə əleyhinə mübarizədə, orqanizmin möhkəmləndirilməsində və zərərli  maddələrdən təmizlənməsində tətbiq edilir.
• Tərkibində Kinostemma bitkisi olan preparatlar – tərkibində olan antioksidantların və adaptogenlərin hesabına Jenşendən 4-5 dəfə güclü hesab olunur.
• Antilipid metabolik çaylar – qanda xolesterinin miqdarının aşağı düşməsində, orqanizmin şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizlənməsində, piy mübadiləsini fəallaşdırmaqda yaxından iştirak edir. Antioksidant və yuxunu normallaşdırmaq xüsusiyyətləri var.

 

     Proqnoz və profilaktika

Bir qayda olaraq, müxtəlif yuxu pozulmaları  müalicə olunur. Xroniki somatik xəstəliklərin nəticəsində meydana çıxan və ya ahıl yaş dövründə  baş verən yuxu xəstəliklərinin müalicəsi bir qədər çətinlik törədir.

Yuxu və oyaqlıq rejiminə  riayət olunması, normal fiziki  və əqli yüklənmələr, mərkəzi sinir sisteminə təsir edən dərmanların (alkoqol, trankvilizatorlar, sedativlər, yuxugətiricilər) düzgün istifadə edilməsi – bunların hamısı  yuxu pozuntularının profilaktikasına xidmət edir. Hipersomniyanın profilaktikası, həddən artıq yuxululuğa səbəb ola bilən KBT-nın və neyroinfeksiyaların qarşısını  almaqdan ibarətdir.

 

 

Digər məqalələrimizə keçid:

 https://nevropatologiya.az/2021/08/16/nevrozlar/

https://nevropatologiya.az/2021/08/20/nsd-neyrosirkulyator-distoniya/

 https://nevropatologiya.az/2021/08/20/dissirkulyator-ensefalopatiya/

 

 

“Azərbaycanda geniş yayılmış sinir xəstəlikləri” (Bakı, “Xəzər Universitei” nəşriyyatı, 2019) kitabından (12655 N-li müəlliflik şəhadətnaməsi). Məqalə ilk dəfə 13.11.2018-ci il tarixində medsite.az tibbi internet saytında dərc olunmuşdur.

     Müəllif: Fərhad  Əhmədov.  Həkim – nevropatoloq