Dissirkulyator ensefalopatiya

Ensefalopatiya – baş beynin müxtəlif  etiologiyalı  xroniki, tədricən  proqressivləşən qan dövranının  pozulması nəticəsində  zədələnməsidir. Dissirkulyator ensefalopatiya koqnitiv funksiyaların hərəki və emosional sferalarla müştərək olaraq pozulması şəklində özünü göstərir. Bu təzahürlərin ağırlığından asılı olaraq dissirkulyator ensefalopatiya 3 mərhələyə bölünür.  Dissirkulyator ensefalopatiya (DEP) diaqnozunu dəqiqləşdirmək üçün aparılan müayinələrin siyahısında oftalmoskopiya, elektroensefaloqrafiya (EEQ), reoensefaloqrafiya (REQ), exoensefaloqrafiya (Exo-EQ), boyun damarlarının rəngli  doppleroqrafiyası (BDRD ), beyin damarlarının dupleks skanasiyası  və baş  beynin  maqnit-rezonans tomoqrafiyası (MRT) daxildir. Dissirkulyator ensefalopatiya hipotenziv, damargenişləndirici, antiaqreqant, neyroprotektiv və digər qrup preparatların fərdi seçilmiş  kombinasiyasının köməyi ilə  müalicə olunur.

Dissirkulyator ensefalopatiya (DEP)  nevrologiyada geniş yayılmış  bir xəstəlikdir. Statistikaya görə  dünya əhalisinin təxminən 5-6%-i  DEP xəstəliyindən əziyyət çəkir. Kəskin insultlar, beyin damarlarının qüsurları  və anevrizmaları  ilə birlikdə DEP  nevrologiyanın damar patologiyalarına aid edilir və rastgəlmə tezliyinə görə bu qup xəstəliklər arasında birinci yeri tutur.

Ənənəvi  olaraq  DEP  əsasən qoca yaşlı  adamların xəstəliyi  sayılır. Lakin  ürək-damar sistemi xəstəliklərinə xas olan  “cavanlaşma”  tendensiyası  DEP-ə münasibətdə də özünü göstərir. Stenokardiya, miokard infarktı, beyin insultu ilə yanaşı, DEP də  40 yaşınadək şəxslər arasında  daha tez-tez rast gəlinməyə başlayıb.

 

Etiologiya        

DEP-in əsasında  müxtəlif damar patologiyalarının nəticəsində baş beynin xroniki işemiyası dayanır. Təxminən  60%  hallarda dissirkulyator ensefalopatiya ateroskleroz, daha dəqiq desək, baş beynin qan damarlarının divarlarında aterosklerotik dəyişikliklər nəticəsində yaranır. DEP-in yaranmasına  ikinci  aparıcı  səbəb  xroniki  arterial  hipertenziyadır ki, bu da arterial hipertoniya, xroniki  qlomerulonefrit, böyrəklərin polikistozu, feoxromositoma, İtsenko- Kuşinq xəstəliyi və s. zamanı  müşahidə edilir. Hipertoniya zamanı  baş  beynin damarlarının spastik vəziyyətdə olması  səbəbindən beyin qan dövranının zəifləməsi nəticəsində DEP  inkişaf edir.

DEP səbəbləri arasında beyin qan dövranının 30% -ə qədərini  təmin edən onurğa arteriyalarının patologiyası  ayırd edilir. Onurğa arteriyası sindromunun klinikasına baş beynin vertebro-bazilyar hövzəsində dissirkulyator ensefalopatiya təzahürləri də daxildir. DEP-in yaranmasına  səbəb olan onurğa arteriyalarında qanın hərəkətinin çatışmazlığına  osteoxondroz, boyun fəqərələrinin displastik xarakterli  və ya onurğanın travmaları  nəticəsində meydana gələn qeyri-sabitliyi, onurğa arteriyasının  Kimmerli anomaliyası, onurğa arteriyasının inkişaf qüsurları gətirib çıxara bilər.

Bir çox hallarda DEP  şəkərli diabet fonunda, xüsusən  qanda şəkərin miqdarının yuxarı həddini  norma daxilində saxlamaq  mümkün olmadığı hallarda yaranır. Belə hallarda DEP simptomlarının yaranmasına diabetik makroangiopatiya gətirib çıxarır. DEP-in digər yaranma amilləri  arasında kəllə-beyin travmaları, sistemli vaskulitlər, irsi  angiopatiyalar, aritmiyalar, davamlı  və ya tez-tez baş verən arterial hipotoniyanı göstərmək olar.

 

Patogenez

DEP-in etioloji faktorları  müxtəlif yollarla beyin qan dövranının pisləşməsinə və bu səbəbdən də beyin hüceyrələrinin hipoksiyasına və trofikasının  pozulmasına gətirib çıxarır. Nəticədə, beyin hüceyrələrinin məhvi baş verir ki, bu da  beyin toxumasının seyrəkləşməsinə (leykoareoz) və ya çoxsaylı xırda ocaqlı  “lal infarkt“ adlanan sahələrin yaranmasına gətirib çıxarır. Beyin qan dövranının xroniki pozulmasına ən həssas olan nahiyələr beynin dərin seqmentlərinin ağ maddəsi  və qabıqaltı  strukturlardır. Bu, onların vertebrobazilyar və karotid hövzələrinin sərhəddində yerləşmələri ilə bağlıdır. Beynin dərin şöbələrinin xroniki  işemiyası qabıqaltı düyünlər və beyin qabığı arasında rabitənin pozulmasına gətirib çıxarır ki, bu proses də  “aralanma fenomeni”  adını almışdır. Müasir anlayışlara görə məhz “aralanma  fenomeni”  DEP-in inkişafının əsas patogenetik mexanizmi olub, onun başlıca klinik simptomlarını: koqnitiv pozuntular, emosional sferanın və hərəki funksiyanın pozulmalarını  müəyyən edir. Səciyyəvidir ki, DEP öz başlanğıcında funksional pozuntularla təzahür edir ki, bunlar da düzgün müalicə nəticəsində geridönən xarakter daşıya bilər. Sonradan tədricən  davamlı  nevroloji  qüsur formalaşır ki, bu da çox hallarda xəstənin əlilliyinə gətirib çıxarır.

Müşahidə  olunmuşdur ki,  təxminən 50%  hallarda DEP baş beyində neyrodegenerativ proseslərlə müştərək şəkildə təzahür edir. Bu, baş beynin damar xəstəliklərinin və beyin toxumasının degenerativ dəyişikliklərinin inkişafına gətirib çıxaran amillərin ümumiliyi  ilə əsaslandırılır.

 

Təsnifat

Dissirkulyator ensefalopatiya etiologiyasına görə aşağıdakı növlərə bölünür:

• hipertenziv;
• aterosklerotik;
• venoz;
• qarışıq.

Gediş xarakterinə görə ayırd edilir:

• tədricən proqressivləşən (klassik);
• remissiyaedici;
• sürətlə proqressivləşə

Kliniki təzahürlərin şiddətindən  asılı olaraq, DEP 3   mərhələyə təsnif edilir:

• I mərhələdə  dissirkulyator ensefalopatiya əksər təzahürlərin  subyektivliyi, yüngül koqnitiv pozulmalar və nevroloji  statusda dəyişikliklərin olmaması  ilə xarakterizə
• II mərhələdə  DEP aşkar koqnitiv və hərəki pozuntular, emosional sferada pozuntuların ağırlaşması ilə xarakterizə
• III mərhələdə DEP mahiyyət etibarilə müxtəlif  ağırlıq dərəcəli damar demensiyası  olub, çoxsaylı hərəki  və ruhi pozuntularla müşayiət olunur.

 

     Simptomlar

Dissirkulyator ensefalopatiyanın  ilkin  təzahürləri

Dissirkulyator ensefalopatiya üçün nəzərə çarpmayan və tədrici başlanğıc xarakterikdir. DEP-in ilk mərhələsində emosional sferanın pozuntuları  ön plana çıxa bilər. DEP  xəstələrinin təxminən 65% -də bu, depressiyadır. Damar depressiyasının fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, xəstələr əhval-ruhiyyənin enməsindən və məyusluqdan şikayət bildirmirlər. Adətən, hipoxondrik nevrozu olan xəstələr kimi, DEP pasiyentlərinin də diqqəti somatik  xarakterli müxtəlif diskomfortlu hissiyyat üzərində cəmləşmiş olur. Belə hallarda DEP  kürəkdə ağrılar, artralgiyalar, baş ağrıları, başda  küy, müxtəlif  üzvlərdə ağrı  hissiyyatı  və xəstədə olan somatik patologiyanın kliniki şəklinə tam uyğun olmayan digər şikayətlərlə təzahür edir. Depressiv nevrozdan fərqli olaraq, DEP zamanı  rast gəlinən depressiya əhəmiyyətsiz bir psixotravmatik vəziyyətdən sonra  və ya heç bir səbəb olmadan yaranır və antidepressantların və psixoterapiyanın köməyilə aparılan müalicəyə  zəif  tabe olur.

İlkin mərhələdə DEP  yüksəlmiş emosional labillik: əsəbilik, əhvalın kəskin enməsi, cüzi səbəblərdən ağlamağa meyylik halları, ətrafdakılara qarşı aqressiv münasibət tutmaları şəklində təzahür edir. Bənzər təzahürlərlə yanaşı  yuxu pozuntuları, baş ağrıları, diqqətin yayınması  ilkin mərhələdə DEP-i nevrasteniyaya oxşar edir. Lakin DEP üçün bu simptomların koqnitiv funksiyaların pozulması əlamətləri ilə birgə rast gəlməsi tipikdir.

Məlumata görə, 90%  hallarda koqnitiv pozuntular  DEP- in inkişafının ən erkən mərhələlərində özünü göstərir. Bunlara aşağıdakılar daxildir: diqqətin cəmləşdirilməsi qabiliyyətinin pozulması, yaddaşın  zəifləməsi,  hər hansı bir fəaliyyətin təşkili və ya planlaşdırılmasında çətinliklər, düşüncə tempinin aşağı enməsi, zehni əməkdən sonra yorğunluq. DEP üçün həyat hadisələri  barəsində yaddaşın saxlanılması fonunda  qəbul  edilən informasiyanın  səsləndirilməsinin pozulması  tipik sayılır.

DEP-in ilkin mərhələsini müşayiət edən hərəki sferanın pozulmalarına aid başlıca şikayətlər yeriyərkən başgicəllənmələr və müəyyən qeyri-sabitliyin olmasıdır. Ürəkbulanma və qusma da müşahidə edilə bilər, lakin əsl vestibulyar ataksiyadan fərqli  olaraq, onlar da başgicəllənmə kimi, yalnız  yeriyən zaman təzahür edir.

Dissirkulyator ensefalopatiyanın  II-III mərhələsinin simptomları

Dissirkulyator ensefalopatiyanın II-III mərhələsi koqnitiv və hərəki  pozuntuların artımı  ilə xarakterizə olunur. Yaddaşın əhəmiyyətli  dərəcədə pisləşməsi, diqqətin azalması,  intellektin enməsi, əvvəllər yerinə yetirilməsi mümkün olan lazımi zehni  işin görülməsində nəzərəçarpan çətinliklərin yaranması aşkar edilir. Bu zaman DEP  xəstələri öz vəziyyətlərini adekvat şəkildə dəyərləndirə bilmir, öz əmək qabiliyyətlərini və əqli bacarıqlarını  mövcud olduğundan daha yüksək qiymətləndirirlər. Vaxt ötdükcə, DEP  xəstələri  öz hərəkət planlarını ümumiləşdirmək və hazırlamaq qabiliyyətini  itirir, zamanda və məkanda pis oriyentasiya olmağa başlayırlar. DEP-in  III  mərhələsində düşüncə və praksisin pozuntuları, həmçinin davranış və şəxsiyyət pozulmaları  qeyd olunur. Demensiya inkişaf edir. Xəstələr əmək fəaliyyəti aparmaq qabiliyyətini itirir, daha dərin pozuntular zamanı  isə özünəxidmət vərdişlərindən də məhrum olurlar.

DEP-in daha sonrakı mərhələlərində qeyd olunan emosional sferanın pozuntularından ən çox rast gələni apatiyadır. Əvvəlki  hobbilərə marağın azalması, hansısa bir məşğuliyyət üçün motivasiyanın olmaması qeyd edilir. DEP-in  III mərhələsində xəstələr bəzən qeyri-məhsuldar fəaliyyətlə məşğul olurlar, əksər hallarda  isə  ümumiyyətlə heç bir iş görmürlər. Onlar özlərinə və  ətrafdakı  hadisələrə biganə olurlar.

DEP-in  ilk mərhələsində nəzərə çarpmayan hərəki  pozuntular, sonradan ətrafdakılara aşkar şəkildə görünür. DEP üçün ayaqlarını  sürüməklə kiçik addımlarla yeriş xarakterikdir ki, bu da xəstənin dabanlarını  döşəmədən ayıra bilməməsi ilə əlaqəlidir. DEP zamanı  rast gəlinən belə bir yeriş  “xizəkçi yerişi” adını almışdır. DEP  xəstəsi  üçün yeriş zamanı  həm irəliləməyə başlamaq, həm də dayanmaq çətin başa gəlir. Bu təzahürlərin, eləcə də DEP xəstəsinin özünün yerişinin, Parkinson xəstəliyinin klinikası  ilə əhəmiyyətli dərəcədə oxşarlıqları  var, lakin ondan fərqli  olaraq  DEP-lı  xəstələrdə əllərdə hərəki pozuntularla müşayiət  olunmur. Bununla əlaqədar, DEP-in  parkinsonizmin kliniki əlamətlərinə oxşar belə təzahürlərini klinisistlər “bədənin aşağı  hissəsinin parkinsonizmi”  və  ya “damar parkinsonizmi”  adlandırırlar.

DEP-in  III mərhələsində oral avtomatizm simptomları, ağır nitq pozuntuları, tremor, parezlər, psevdobulbar iflic, sidik saxlaya bilməmək müşahidə edilir. Epileptik tutmaların əmələ gəlməsi  mümkündür. Dissirkulyator ensefalopatiyanın  II-III mərhələsi  tez-tez  yeriş zamanı  yıxılmaqla  (xüsusən də dayandıqda və ya döndükdə) müşayiət olunur. Belə yıxılmalar, xüsusilə də DEP-in osteoporozla  birgə rast gəlməsi zamanı  ətrafların sınıqlarına səbəb ola bilər.

 

Diaqnoz və diferensial diaqnostika

DEP simptomlarının vaxtında aşkar edilməsi danılmaz əhəmiyyət kəsb edir ki, bu da beyin qan dövranının pozuntularının damar terapiyasını  yubanmadan başlamaq imkanı  verir. Bu məqsədlə nevropatoloq tərəfindən DEP-in inkişafına risk qrupunda olan bütün xəstələrin: hipertoniklərin, diabetiklərin və aterosklerotik dəyişiklikləri olan şəxslərin vaxtaşırı  müayinəsi tövsiyə olunur. Son qrup bütün yaşlı  xəstələri əhatə edə bilər. Dissirkulyator ensefalopatiyanın ilkin  mərhələsini müşayiət edən konqnitiv pozuntular xəstə və onun yaxınları tərəfindən nəzərə  çarpmaya bildiyindən onların müəyyən edilməsi üçün xüsusi diaqnostik testlər aparmaq lazımdır. Məsələn, xəstəyə həkimin dediyi sözləri təkrar etməyi, ona deyilən vaxtı təsvir etmək üçün əqrəbli siferblatın şəklini çəkməyi, sonra isə ona həkimin ardınca təkrar etdiyi sözləri xatırlamağı təklif edirlər.

DEP-in diaqnostikası çərçivəsində  oftalmoloqun baxışı: oftalmoskopiya və görmə sahəsinin müayinəsi ilə birgə, EEQ, Exo-EQ  və  REQ aparılır. DEP zamanı  damar pozuntularının aşkarlanması üçün  baş və boyun damarlarının rəngli doppleroqrafiyası, beyin damarlarının dupleks skanasiyası  və  maqnit-rezonans angioqrafiyası  mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Maqnit-rezonans tomoqrafiyası müayinəsinin aparılması DEP-i  digər mənşəli serebral patologiyalardan: Alzheimer xəstəliyi, dağınıq ensefalomielit, Kreyzfeltd-Yakob xəstəliyindən ayırd etməyə imkan verir. Dissirkulyator ensefalopatiya diaqnozunu təsdiq edən ən etibarlı  əlamət  “lal“ infarkt ocaqlarının aşkar edilməsidir. Beyin atrofiyası  əlamətləri və leykoareoz sahələri neyrodegenerativ xəstəliklər zamanı  da müşahidə edilə bilər.

DEP-in inkişafını  şərtləndirən etioloji  amillərin diaqnostik axtarışına kardioloqun müayinəsi; qan təzyiqinin ölçülməsi; koaquloqramma; qanda xolesterinin, lipoproteidlərin və şəkərin təyini daxildir. Lazım gələrsə, DEP  xəstələrinə endokrinoloqun müayinəsi; qan təzyiqinin gündəlik monitorinqi; nefroloqun müayinəsi; aritmiyanın diaqnostikası  üçün isə, EKQ  və  sutkalıq EKQ monitorinq təyin edilir.

 

Müalicə

Xronik beyin işemiyasının müalicəsi üçün ən mühüm əhəmiyyəti serebrovaskulyar xəstəliklərin mövcud risk faktorlarına təsir edilməsi  kəsb edir. Bu amillər arasında şübhəsiz ki, ən böyük yeri  arterial hipertoniya tutur. Serebrovaskulyar xəstəliyin inkişafının qarşısını  almaq üçün arterial hipertoniyalı  xəstələrdə normotoniyaya nail olmaq çox mühümdür. Bunu əldə etmək üçün  ilk növbədə  qeyri-medikamentoz terapiya metodlarından istifadə etmək lazımdır ki, əgər onlar effekt verməzsə, müalicənin digər üsullarına müraciət edilsin.

Qeyri – medikamentoz  terapiyanın  əsas  prinsipləri

1. Artıq bədən çəkisinin azaldılması (ideal çəkinin 115%-dən çox olmamalı).
2. Doymuş yağların istehlakının kəskin azaldılması.
3. Xörək duzunun istehlakının sutkada 4-6 qrama  qədər (1/2 çay qaşığı), ağır arterial hipertenziya zamanı  isə sutkada 3-4 qrama qədər azaldılması.
4. Kalium, maqnezium və kalsium duzlarının lazımı miqdarda qəbul edilməsi.
5. Spirtli içkilərin istehlakının azaldılması.
6. Siqaretdən imtina edilməsi.
7. Dinamik tipli müntəzəm fiziki işlə məşğul olmaq.

Aşağıda sadalanan məhsullar qan dövranı  sisteminin fəaliyyətini yaxşılaşdırır:

• yağların parçalanmasını tənzimləyən (soğan, sarımsaq, kartof, bibər, banan, pomidor, cəfəri);
• C vitamini ilə zəngin və damar toxumasını  inkişaf etdirən (limon, portağal, qreypfrut, istiot);
• damarların elastikliyini tənzimləyən (üzüm, albalı, moruq, ərik);
• E vitamini  ilə zəngin (zeytun və digər bitki yağları, avokado, yaxşı üyüdülməmiş undan bişirilmiş çörək);
• liflərlə zəngin və təzyiqi tənzimləyən (qoz-fındıq, taxıl bitkiləri, paxlalı bitkilər, gavalı, kivi, alma);
• arteriyaları möhkəmləndirən (düyü, yulaf).

 

Həyat tərzinin normallaşdırılması lazımı  effekti  vermədiyi  təqdirdə müalicə sxeminə dərman preparatları  əlavə olunur.

Hal-hazırda aşağıda sadalanan əsas qruplardan olan preparatların fərdi  seçilməsinə üstünlük verilir:

• angiotenzin çevirici  fermentin  inhibitorları (AÇF  inhibitorları);
• angiotenzin II-nin I yarımtipinin reseptorlarının antaqonistləri;
• kalsium antaqonistləri;
• diuretiklər;
• β-blokatorlar;
• α1- adrenergik reseptorların blokatorları;
• mərkəzi tip təsirli preparatlar.

AÇF  inhibitorları  aşağıdakı  dozalarda təyin olunur: Kaptopril  25-150 mq, gündə 3-4 dəfə; Enalapril  5-40 mq, gündə 1-2 dəfə; Perindopril  4-8 mq, gündə 1 dəfə. Onları  proqnozu yaxşılaşdıran ilk seçim preparatları  kimi  təyin edirlər. Bu preparatlar xüsusən arterial hipertoniyanın ürək çatışmazlığı  ilə birgə rast gəlinməsi zamanı, diastolik disfunksiya  ilə sol mədəciyin nəzəçarpan hipertrofiyası, diabetik nefropatiya ilə ağırlaşmış şəkərli  diabet, renovaskulyar arterial hipertoniya zamanı  istifadə olunur. AÇF  inhibitorları  ilə müalicə zamanı alkoqol, kalium-qoruyucu diuretiklər, litium prepararatlarının qəbulu qadağandır.

Angiotenzin  II-nin   I yarımtipinin  reseptorlarının antaqonistləri:  Lozartan ( Kozaar ) uzun müddətli  təsir effektinə (24 saat) malikdir. 1  dəfəyə 25,  50  və 100 mq dozalarda qəbul  edilir; İrbesartan (Aprovel) – 150-300 mq  dozada  1-2  qəbul  üçün; Valsartan (Diovan) – gündə 1  dəfə 80-160 mq. Bu qrup preparatlar sol  mədəciyin hipertrofiyasını, mikroalbuminuriyanı  və proteinuriyanı  azaldır; sol mədəciyin disfunksiyası  zamanı  hemodinamikanı  yaxşılaşdırır. Hamiləlik, südvermə və  idiosinkraziya zamanı  tətbiqi  əks-göstərişdir.

Kalsium  antaqonistləri.  Kalsium kanalı  blokatorlarının  3  növü vardır :

• Dihidropiridinlər (Nifedipin, Nitrendipin, Nimodipin):
• Nifedipin – 10 mq dоzasında tabletləri, gündə 2-3 dəfə;
• Nitrendipin – 2 mq dоzasında tabletləri, gündə 1 dəfə, səhərlər daxilə;
• Difenilalkilaminlər (Verapamil) – 40 mq dоzasında tabletləri, gündə 3 dəfə daxilə;
• Benzotiazepinlər (Diltiazem) – 30 mq dоzasında tabletləri, gündə 3-4 dəfə daxilə təyin edilir.

Kalsium antaqonistlərinin 2  nəsli  var: qısa və uzadılmış təsirli. Bu preparatlarla müalicə arterial  hipertoniyanın periferik arteriyaların xəstəlikləri  ilə birgə rast gəlinən hallarında (dihidropiridin törəmələri); ağciyərlərin obstruktiv  xəstəlikləri; ürəyin  işemik xəstəliyinin stabil  formaları (qısa təsirli dihidropiridinlər istisna olmaqla); dislipoproteidemiya; Prinsmetal stenokardiyası zamanı aparılır. Uzun  müddət müalicənin aparılması  lazım gəldikdə kalsium antaqonistlərinin uzunmüddətli  təsirə malik formalarından (məsələn, OSMO – Adalat, sutkada  1 dəfə) istifadə olunur.

     Diuretiklər.

Aşağıdakı  diuretik  növlərini  ayırd  edirlər:

• Tiazidlər və onlara yaxın olan birləşmələr – Hidroxlortiazid; İndapamid (Arifon); Xlortalidon (Hiqroton); Klopamid (Brinaldiks):

–           Hidrоxlоrtiazid – 25 mq dоzasında tabletləri, gündə 1 dəfə, 3-5 gün ərzində;

–           İndapramid – 2,5 mq dоzasında drajesi, gündə 1 dəfə, səhərlər;

–           Xlоrtalidоn – 50 mq dоzasında, gündə  1 dəfə, 0,5-1  tablet;

–           Klоpamid – 20 mq dоzasında tableti, gündə 1 dəfə daxilə;

 

• Sürətli təsir göstərən ilgək diuretikləri – Furosemid, Uregit, Areliks, Akvafor:

–           Uregit – 50 mq-lıq dоzasında tableti, səhərlər 1 dəfə;

–           Areliks – 3 və ya 6 mq-lıq tabletləri, 6 mq-lıq kapsulu, gündə 1 dəfə;

–           Akvaf○r – 10 mq-lıq tabletləri, gündə 1-2  dəfə daxilə;

• Kaliumqoruyucular – Amilorid, Triamteren, Aldakton:

–           Amilorid – 2,5-5 mq-lıq tabletləri, gündə 1-2 dəfə;

–           Triamteren – 50 mq-lıq kapsulu, gündə 2 dəfə, səhər və günorta;

–           Spirоnоlaktоn (Aldaktоn, Verоşpirоn) – 25 mq-lıq tabletləri, gündə 2-4 dəfə daxilə təyin edilir.

Hipotenziv effekti  artırmaq üçün  I  qrup diuretiklər monoterapiya və digər antihipertenziv prepatlarla birlikdə  istifadə olunur.  II  qrup diuretiklər ağır hipertoniya formaları  zamanı,  III  qrup dərmanları  isə orqanizmdən kalium itkisinə səbəb olan digər antihipertenziv preparatlarla birgə tətbiq edilir. Diuretiklərin tətbiqi  ürək çatışmazlığı ilə birgə rast gəlinən arterial hipertenziya, hiperkalsieuriya, xroniki  kalsium çatışmazlığı (osteoporoz), kalsium-oksalatlarlı  nefrolitiaz zamanı  məqsədəuyğundur.

Diuretiklər kardioprotektor xassələrinə malikdir, insult və miokard  infarktı  ilə xəstələnmələrin sayının və bu səbəblərdən ölüm hallarının azaldılmasına səbəb olur.

β-blokatorlar   β-adrenergik  reseptorların  blokatorları  2 qrupa  bölünür:  β1 və  β2 reseptorları  blokada edən qeyri-selektiv blokatorlar: Propranolol (İnderal, Obzidan), Pindolol (Visken), Oksirenolol (Trazikor)  və  yalnız  β1-adrenoreseptorları  blokada edən selektiv blokatorlar: Metoprolol, Atenolol, Betaksolol. Bu dərmanları  təkcə arterial  hipertoniyanın müalicəsi  zamanı  deyil, həm də onun  ÜİX, keçirilmiş miokard infarktı  (xəstənin sağqalma ehtimalını  artıran ilkin seçim preparatları), mitral qapağın prolapsı, qalxanabənzər vəzinin hiperfunksiyası, miqren (qeyri-selektiv β-blokatorlar), hiperkinetik sindrom, böhranlarla keçən arterial  hipertenziya, qan təzyiqinin yüksək dəyişkənliyi, ürək ritminin pozulmaları (səyrici aritmiya, ekstrasistoliya və s .) ilə birgə rast gəlinən hallar zamanı  tətbiq etmək tövsiyə olunur.

Propranolol (Anaprilin, İnderal) – 20 mq-lıq tabletlərdən, sutkada 3-4 dəfə təyin etməklə başlanılır. Sonradan doza tədricən artırılaraq, 3-4 qəbula, sutkada 320-480 mq-a qədər artırıla bilər. Pindolol – 10 mq dozasında tabletləri, sutkada 3 dəfə; Metoprolol (Betalok) – 50-100 mq dozasında tabletləri, sutkada 2 dəfə; Atenolol – 50 mq dozasından başlayıb, sonra dozanı tədricən artıraraq, sutkada 200 mq-a çatdırmaq olar; Betaksolol – 20 mq dozasında tabletləri, sutkada 1 dəfə təyin olunur.  Ahıl  yaşlı  xəstələrə beta-blokatorlar kiçildilmiş dozada təyin olunur: Propranolol – 40 mq-dan sutkada  2-4  dəfə, Pindolol – 5 mq-dan sutkada  3-4  dəfə, Metoprolol – 50-100 mq-dan sutkada  1-2 dəfə, Atenolol – 25-100 mq-dan sutkada 1 dəfə.

α1-adrenergik reseptorların blokatorları – Prazozin, Dioksazozin arterial hipertoniyanın şəkərli diabet, dislipoproteidemiya, podaqra, bronxial  astma, aşağı  ətrafların damar xəstəlikləri ilə birgə rast gəlinən hallarında, həmçinin böyrək funksiyaları  pozulmuş xəstələrdə müsbət effekt göstərir.

İlkin dozada  Prazozin  2-3  qəbula  0,5 mq  olmaqla, lazım gələrsə 3-5 gündən sonra tədricən artırmaqla təyin edilir. Doksazozinin  ilkin doza  1 mq olmaqla axşam vaxtı  qəbul  edilməsi məsləhətdir (xəstə qəflətən ayağa qalxmamalıdır). Bu  doza  1-2 həftədən sonra tədricən  1-2 qəbula, 2, 4, 6 və 8 mq-dək artırıla bilər.

Mərkəzi  təsirli  prepatlar.  Bu qrupa  müxtəlif  kimyəvi  birləşmələri  təmsil edən vasitələr daxildir: Rauvolfiya (Rezerpin), Klonidin (Klofelin), Metildopa (Dopegit), Moksonidin (Sint) və s.

Rauvolfiya  preparatlarının çoxsaylı  əlavə təsirləri  vardır: mədə-bağırsaq traktının xoraları, bronxospazm, yaşlı  insanlarda depressiya və  s. Bundan əlavə, onların kardioprotektiv xüsusiyyətləri də olmadığından, bu preparatlar tədricən digər müasir dərmanlar tərəfindən sıxışdırılmışdır.

Metildоpanın 0,25 q-lıq tableti, gündə 3-4 dəfə daxilə təyin edilir. Metildopanın istifadəsinə göstəriş yalnız hamilə qadınlarda arterial hipertoniyadır.

Klofelinin qısa hipotenziv təsiri (4-6 saat) var və buna görə də hipertoniyanın uzun müddətli müalicəsi  üçün əlverişli  deyil, lakin hipertenziv  krizlərı  aradan qaldırmaq üçün çox effektivdir. Klofelinin  0,075 mq dоzasında tableti, gündə 2-4  dəfə və ya 1 ml  0,01%-li məhlulu əzələyə və ya dəri  altına təyin edilir.

Moksonidinlə müalicə  0,2 mq-lıq minimal dozadan başlayır, ehtiyac olduqda onu  1-2 qəbula, 0,4 mq-a  qədər artırırlar. Preparatın birdəfəlik dozasını  0,4-dan, sutkalıq dozasını  isə  0,6 mq-dan artıq vermək olmaz. Böyrək funksiyasının pozulması  halında, doza  yarıya  qədər endirilir. Klofelin kimi Moksonidin də alkoqol, sedativ  və  yuxugətirici preparatlarla birgə tətbiq edilə bilməz.

DEP   xəstələrinin  müalicəsində  aparıcı  mövqe   hələ  də   vazoaktiv  terapiyaya  məxsusdur. Bunlar, baş beynin qan dövranı  sisteminə təsir edən preparatlardır: Kavinton (Vinposetin) 5 mq; Sinnarizin (Stugeron) 25 mq; Sermion (Niserqolin) 10 mq; Pikamilon 20  və  50 mq; Vazobral; Tanakan və s. Bu preparatlar 1-2 ay ərzində, sutkada 3  dəfə  1-2 tabletdən təyin edilir.

Subkortikal  aterosklerotik ensefalopatiya zamanı  baş beynin işemiyası  xırda arteriyaların stenozu  ilə əlaqədar olduğundan patogenetik müalicə məqsədilə mikrosirkulyasıyanı yaxşılaşdıran preparat olaraq Trental (Aqapurin, Pentoksifillin) tətbiq edilir. Onun sutkalıq dozası  aparılan müalicənin effektivliyindən və xəstə tərəfindən necə qəbul edilməsindən asılı olaraq, kifayət qədər geniş (0,4- 1,2 q) diapazonda dəyişə bilər. Dərmanın uzunmüddətli (bir neçə ayliq) qəbulu tövsiyə edilir.

Angioprotektorlar   da vazoaktiv təsir göstərir: Parmidin (Prodektin) 0,25 q  və Doksium 0,25 q 2-5  ay  ərzində, sutkada 3  dəfə  1-2  tablet qəbul  edilir. Mikrosirkulyasiyanı  yaxşılaşdırılması üçün, onları  yanaşı  gedən şəkərli  diabet zamanı  təyin etmək daha məqsədəuyğundur.

Subkortikal  aterosklerotik ensefalopatiya zamanı  beyin qan dövranının pozulması  tez-tez trombositlərin hiperaqreqasiyası fonunda müşahidə olunduğu  üçün  antiaqreqantların uzun,  faktiki  olaraq ömürlük qəbulu məsləhətdir. Bu məqsəd üçün seçim preparatları  Aspirin və Tiklid hesab olunur. Antiaqreqant effekt əldə etmək üçün Aspirin orta hesabla 60-100 mq  dozasında, səhərlər, sutkada  1 dəfə qəbul edilməlidir. Mədə-bağırsaq ağırlaşmaları  riskini azaltmaq  üçün  Aspirin Kardio və Trombo ASS  (sutkada  0,05 – 0,1q) istifadə edilir. Tiklid də güclü  antitrombotik və antiaqreqant təsirə malik olan bir preparat olub, sutkada  1-2  dəfə  0,25q (1 tablet) dozasında təyin olunur. Aspirin və Tiklidin təyininə əks-göstərişlər (mədə-bağırsaq qanaxmaları, xora xəstəliyi, qan xəstəlikləri) olduqda, müalicəni  Kurantillə (Dipiridamol) aparmaq  (sutkada  2  dəfə  0,075-0,15 q  və  ya  1  dəfə  0,15-0,3 q  dozasında) tövsiyə olunur.

Vitaminlər  geniş  istifadə edilir: Askorbin turşusu 0,05-0,1 q,  gündə  3 dəfə  və  ya parentral  yolla  5%-li  məhlulu   1-3 ml – 20  inyeksiya;  5%-li  Piridoksin  məhlulu – 2 ml -dən  20-25  inyeksiya və ya daxilə – 0,05-0,1 q, 1-2 qəbula; Nikotin turşusu: daxilə  0,02-0,05 q,  gündə 3  dəfə  və  ya  1%-li  məhlulu,  1-2  ml inyeksiya, gündə 1 dəfə (müalicə kursu  20-25  inyeksiya) və s.

Hal-hazırda tərkibində müxtəlif bioloji qida əlavələri  olan preparatların geniş seçimi  mövcuddur. Həmin preparatların tərkibində оlan müxtəlif qruplara mənsub bioloji  aktiv əlavələr xəstəliyin risk amillərinə təsir edərək, nəticədə onun profilaktikasında mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi səbəbindən, оnların tətbiqi müalicə prоsesinə böyük yardım göstərmiş оlur. Xəstəliyin müalicəsində və prоfilaktikasında tərkibində hansı biоlоji aktiv əlavələrin оlduğu preparatlara üstünlük vermək tövsiyə оlunur?

• Tərkibi vitaminlərlə, ilk növbədə B qrupu vitaminləri, güclü antiоksidantlar оlan C və E vitaminləri ilə zəngin оlan pоlivitamin preparatları.
• Tərkibində antioksidant effektinə görə C vitaminindən 20 dəfə, E vitaminindən isə 50 dəfə fəal hesab edilən Resveratrol olan preparatlar – оnlar həmçinin ürək-damar xəstəliklərinin, insultların, arterial hipertoniyanın, şəkərli diabetin müalicəsi və profilaktikasında da geniş tətbiq edilir.
• Tərkibində doymamış yağ turşuları Linol, Linolen; həmçinin Lesitin və B-karotin olan preparatlar.
• Tərkibində Xitozan – qırmızıayaqlı dəniz krabının zirehindən hazırlanmış biоlоji aktiv əlavələr оlan preparatlar. Xitozan orqanizmin şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizlənməsində, qanda xolesterinin miqdarının azaltmaqda, artıq çəkinin azaldılmasında tətbiq edilir.
• Spirulina mikroyosunundan hazırlanmış preparatlar – tərkibi orqanizm üçün faydalı vitaminlər, mikro və makroelementlər, amin turşuları, doymamış yağ  turşuları  və maddələrlə zəngindir. Piylənmə əleyhinə mübarizədə, orqanizmin möhkəmləndirilməsində və zərərli  maddələrdən təmizlənməsində tətbiq edilir.
• Tərkibində Kinostemma bitkisi olan preparatlar – tərkibində olan antioksidantların və adaptogenlərin hesabına Jenşendən 4-5 dəfə güclü hesab olunur.
• Antilipid metabolik çaylar – qanda xolesterinin miqdarının aşağı düşməsində, orqanizmin şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizlənməsində, piy mübadiləsini fəallaşdırmaqda yaxından iştirak edir. Antioksidant və yuxunu normallaşdırmaq xüsusiyyətləri var.
• Slimminq (arıqladan) çaylar – tərkibində orqanizm üçün vacib çоxsaylı maddələr: vitaminlər, minerallar və оlur. Orqanizmi şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizləyir, həzmi yaxşılaşdırır, çəkini azaltmağa kömək edir, qanda yağların səviyyəsini aşağı salır. Bədəni qüvvətləndirir, yorğunluğu aradan qaldırır.

 

Simptomatik  terapiya

Müalicəvi-profilaktik tədbirlər xəstəliyin inkişafı  zamanı  meydana çıxan simptomların şiddətinin azaldılmasına yönəldilməlidir. Bu simptomların ən vaciblərini  sadalayaq:

• koqnitiv pozuntular (yaddaşın, diqqətin və intellektin azalması);
• hərəki pozuntular (tarazlığın və yerişin pozulması, parezlər);
• onurğa arteriyalarının aterosklerozu, onların osteofitlər və anomaliyalar (əyilmə, hipoplaziya, mənfəzinin lateral yerdəyişməsi) fonunda sıxılması  nəticəsində vertebrobazillyar sistemində yaranan xroniki  beyin damar çatışmazlığı  ilə bağlı başgicəllənmə, yeriyərkən səndələmə və digər simptomlar;
• asteno-depressiv sindrom.

Koqnitiv  funksiyaların pozulmalarının şiddətini  azaltmaq üçün  beyində maddələr mübadiləsini  yaxşılaşdıran preparatlar məsləhət görülür. Nootropil (Pirasetam) 0,8-1,2 qramdan  sutkada  2-3  dəfə  olmaqla  3  ayadək qəbul edilir. Yüksək dərəcədə ifadə olunmuş koqnitiv pozuntular zamanı  müalicə, gündəlik olaraq onun  20%-li məhlulundan  5 ml  venaya və  ya əzələyə  20-30 gün  ərzində  inyeksiyası  ilə başlanır, sonra  isə oral yolla qəbulu davam edir. Serebrolizin inyeksiyaları  da həmçinin effektivdir. Serebrolizinin 5 ml  məhlulunu əzələdaxili  və  ya  10 – 20 ml  məhlulunu 150-200 ml  fizioloji  məhlulda həll edərək damcı  üsulu  ilə venaya yeridirlər. Müalicə kursu – 20-30  prosedurdur. Bundan başqa, Aminalon – 0,25 q (3-5  tablet  gündə  3 dəfə) və ya Ensefabol (0,1-0,2 qramdan  gündə 3  dəfə olmaqla) ilə müalicə də məsləhət görülür. Müalicə kursu adətən 2  aya  qədər çəkir, zəruri  hallarda bir  il ərzində təkrarən həyata keçirilə bilər.

Hərəki pozuntular  zamanı  müalicəvi  bədən  tərbiyəsi və stabiloqramma  üzrə biotreninq   tövsiyə  olunur.

Başgicəllənmələr və vertebrobazilyar çatışmazlığın digər təzahürləri  zamanı  vazoaktiv (Kavinton, Sinnarizin, Sermion, Vazobral, Tanakan, Pikamilon) və  vegetatotrop (Betaserk,  Bellataminal, Belloid)  preparatlardan  ibarət  2 ayadək  davam  edən müalicə kursu təyin edirlər.

Bir çox hallarda DEP  asteno-depressiv sindromu təmsil edən emosional sferadakı müxtəlif pozuntularla təzahür edir. Belə hallarda günün birinci  yarısında qəbul edilən analeptik təsirli  antidepressantlarla (Melipramin) günün ikinci yarısında qəbul edilən sedativ effektli  antidepressantların (Amitriptilin, Lerivon) kombinasiyasının tətbiqi məsləhət görülür. DEP zamanı  tətbiq edilən antidepressantların dozaları  ciddi fərdiliyi ilə seçilir və endogen depressiyalar zamanı  tövsiyə olunan dozalardan xeyli aşağı olur. DEP-in  ilkin simptomları  qeyd edilən əmək fəaliyyəti  ilə məşğul olan xəstələrə, sedativ effekti olmadığına görə, sutkada 1 dəfə, səhərlər Prozak (Prodep) təyin etmək məsləhətdir.

Nevrozabənzər sindromun təzahürləri  zamanı  trankvilizatorlar: Sibazon (Seduksen, Relanium) 5 mq dozada, gündə 1-2  dəfə; Xlozepid (Elenium, Napoton)  5-10  mq dozada, gündə  1-2 dəfə; Fenazepam –  0,5-1  mq  və Mezepam (Rudotel) – 5 mq  dozada, gündə  2-3  dəfə;  sedativ vasitələr (Pişikotu və Yemişan preparatları, Pion  ekstraktı  və s.) təyin edilir.

DEP-in  ilkin təzahürləri  olan xəstələrdə vegetativ  pozuntuların  müalicəsi onların simpatikotonik və vaqotonik təzahürlərə bölünmə prinsiplərinə uyğun olaraq həyata keçirilir. Belə ki, simpatik tonusun yüksəlməsi  zamanı  α-blokatorlar (Pirroksan, Redergin, Dihidroerqotamin) və  β-blokatorlar (Propranolol, Atenolol, Tenormin) tövsiyə edilir. Simpatik tonusun zəifliyi  zamanı  Kofein; Amfetamin; Efedrin; Pantokrin; Jenşenin, Zamanixanın və cır limonun tinkturaları, Kalsium preparatları (Kalsium-laktat və  ya  -qlükonat); Askorbin turşusu; Metionin məsləhət görülür. Parasimpatik tonusun artması  zamanı  Belladonna preparatları (Belloid, Bellaspon), antihistamin preparatlar, B6  vitamini  və simpatik sinir sisteminin tonusunu gücləndirən dərmanlar yaxşı  effekt verir. Parasimpatik sistemin zəifliyi  zamanı  Prozerin, Kalimin, Kalium preparatları (Kalium xlorid, Panangin, Kalium-orotat), İnsulinin istifadəsi müsbət təsir göstərir.

 

Plazmaferez

Bəzi müəlliflər xroniki serebrovaskulyar pozuntuları  olan xəstələrdə plazmaferezin tətbiqini (günaşırı  olaraq  3 seans, 350-400 ml  plazmanın eksfuziyası  ilə birlikdə) məsləhət görürlər. Hesab edilir ki, plazmaferez etibarlı  və davamlı  surətdə (2 aya qədər) beyin hemodinamikasının yarımkürələrarası  asimmetriya göstəricilərini azaldır, fibrinolizi  və damar divarının antiaqreqant fəallığını gücləndirir.

Fizioterapevtik  müalicə  üsulları

Xroniki  beyin damar xəstəliyi olan insanlarda ənənəvi  dərman müalicəsi  üsulları  ilə yanaşı fizioterapevtik müalicə üsulları  geniş istifadə edilməkdədir. Aşağıda sadalanan fizioterapiya üsullarının  DEP-in müalicəsində yüksək effektivliyi qeyd edilmişdir:

• Bir sıra alimlər beyin qan dövranının başlanğıc pozulma əlamətləri və arterial təzyiqin davamlı  yüksəlməsi  ilə müşayiət olunan DEP-in  I-II  mərhələlərində olan xəstələrdə maqnitoterapiyanın tətbiqi  nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşma müşahidə etmişlər. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, hiperkinetik tip qan dövranı  və yüksək dərəcədə ifadə olunmuş simpatikotoniya maqnitoterapiya üçün birbaşa göstərişdir. Maqnitoterapiyanın təsiri  nəticəsində beyin damarlarının tonusu əhəmiyyətli dərəcədə aşağı  düşür ki, bu da beynin arxa şöbələrində onların qanla dolmasına, kəllə boşluğundan venoz axınının artmasına, koxleovestibulyar pozuntuların şiddətinin azalmasına gətirib çıxarır.

 

• Dərman maddələrinin elektroforezinin yüksək effektivliyi qeyd edilmişdir. Elektroforezin reflektor-seqmentar (yaxalıq) və Burginyonun transorbital metodu, həmçinin ümumi  təsir metodikası  ilə adi və bipolyar üsulla tətbiqi  məsləhət görülür. Asetilsalisil turşusunun  10%-li  məhlulu, universal həlledici olan  40-50%-li Dimeksid məhlulu ilə birgə Kalium-orotatın  7,5-10%-li  məhlulu, Stugeronun  0,5%-li məhlulu, Dihidroerqotaminin  0,1%-li məhlulu, Troksevazinin 5%-li  məhlulunun elektroforezi  bu xəstəliyin müalicəsində yaxşı  təsir göstə Bu preparatların elektroforezi  beynin damar sisteminin bütün həlqələrinə: arterial tonus, mikrosirkulyasiya və venoz drenaja müsbət təsir göstərir. Baş ağrısı  və vegetativ pozuntuları  olan şəxslərdə yodun yaxalıq metodu ilə elektroforezi, nevrotik hallarda və hiposteniyalarda Novokainin elektroforezi, Vermelin metodikası  ilə yod və brom, Diazepam və maqneziumnun elektroforezi, yuxu pozuntuları  və ümumi  qıcıqlanmanın artması  zamanı  elekroyuxunun tətbiqi məsləhət görülür.
• Beyin damarlarının sklerozu olan xəstələrdə  ozonoterapiyanın  tətbiqinin hemostazın səviyyəsinə müsbət təsiri  qeyd edilmişdir.
• Tibbi ədəbiyyatda beyin qan dövranında pozuntuları  olan xəstələrdə akupunkturun istifadə olunmasının müsbət müalicəvi  effektinin olması  barədə çoxlu fikirlər səslə
• İynəbatırma üsulu ilə müalicənin tətbiqindən sonra I mərhələdə  olan  DEP  xəstələrinin 93%-də, II  mərhələsində olan xəstələrin isə  80%-də  kliniki yaxşılaşma ilə yanaşı  EEQ şəklinin α-aktivliyin artması, patoloji  dalğaların və onların tezliklərinin azalması  qeyd edilmişdir. Hipertonik ensefalopatiyası  olan xəstələrdə akupunkturanın tətbiqinin yüksək effektivliyi  qeyd edilmişdir. Beyin damarlarının aterosklerozu olan şəxslərə akupunktura, yaxalıq nahiyəsinin masajı, elektroyuxu və diyetoterapiyanın bir yerdə kompleks şəklində tətbiq edilməsi tövsiyə
• Qan axınının, onun özlülüyünün və formalı elementlərin aqreqasion xüsusiyyətlərinin azaldılması, hipokoaqulyason dəyişikliklər, həmçinin qan plazmasında xolesterinin və triqliseridlərin səviyyəsinin azaldılması  yolu  ilə yaxşılaşdırılması  məqsədilə bir sıra alimlər  DEP  xəstələrinin müalicəsində hemosorbsiya (1-4 seans) tətbiq etmişlə
• DEP xəstələrində oksigen və karbon-dioksid  vannalarının  yüksək müalicəvi  effekti  və serebral  aterosklerozu  olan xəstələrdə natrium-xlorid və  yod-bromlu vannaların təsiri  altında müsbət dinamikanın əldə edilməsi  kliniki  olaraq sübut edilmişdir. Xroniki serebrovaskulyar çatışmazlığı  olan xəstələrdə impuls elektroterapiyası  ilə birlikdə radon vannalarının istifadəsi əhvali-ruhiyyəni  yüksəltmiş, yuxunu normallaşdırmış, başda küyü və başgicəllənmə paroksizmlərini  azaltmışdır.
• Bir sıra alimlər serebrovaskulyar xəstəliyin başlanğıc formalarında oksigenobaroterapiyanın yüksək effektivliyini  qeyd edirlər (Q.A. Akimov,  V. Kazantsev və başqaları). Xəstəliyin müalicəsində  8-10  gündəlik seansdan  ibarət olan hiperbarik oksigenasiya kursu təklif edilir. Bu müalicə metodunun qan dövranına müsbət təsiri  hiperbarik oksigenin damar divarlarına və ürəyin  işinə birbaşa və reflektor yolla təsiri, toxumalarda endogen vazoaktiv metabolitlərin konsentrasiyasının dəyişməsi  və neyrohumoral tənzimlənmə proseslərinin nizamlanması  şəklində təzahür edir. Baroterapiya prosesində xəstələrin ümumi  vəziyyətinin yaxşılaşması; astenizasiya təzahürlərinin, psixoemosional pozuntuların, baş ağrılarının və vegetativ pozuntularının azalması  müşahidə edilmişdir.
• Müstəqil bir üsul olaraq və digər fizioterapiya və dərman vasitələri ilə birgə hidroaeroionoterapiya  metodundan istifadə Oksigen terapiyasını  oksigen kokteylləri  şəklində təyin etmək məqsədəuyğundur ki, bu da  ümumi  stimullaşdırıcı təsir göstərir və sinir sisteminin vəziyyətini  yaxşılaşdırır. Aeroionoterapiya və oksigen terapiyasının birgə tətbiqi  güclü  bir kliniki  effekt göstərir: əhvali-ruhiyyə və yaddaş yaxşılaşır, baş ağrısı  yox olur, vestibulyar və emosional-iradi  pozuntular azalır.
• Son illərdə sinir sisteminin xəstəliklərinin müalicəsində  manual terapiyanın  “yumşaq” metodlarına maraq artmışdır. Bu  üsullara kraniosakral terapiyanı (KST) aid etmək olar. Tibbi  ədəbiyyatda xroniki  beyin damar xəstəliyi  olan xəstələrin kompleks müalicəsində KST-in tətbiq edilməsi  və bunun nəticəsində xəstələrin vəziyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşması (DEP  xəstələrinin  86,6%-i) barəsində çoxsaylı  məlumatlar mövcuddur.

Müalicəvi  bədən  tərbiyəsi    ümumi  patogenetik və profilaktik terapiyanın fəal metodu olub, qan təzyiqinin səviyyəsinə, ürək fəaliyyətinə və beynin hemodinamikasına müsbət təsiri vardır. MBT  onların kompensasiya mexanizmlərini  bərpa etməyə kömək edir; fiziki  performansını artırır; xəstəliyin klinik təzahürlərini  azaldır. MBT  müntəzəm və fasiləsiz aparılmalı; müxtəlif formalar və vasitələrdən istifadə edərək, yük  intensivliyini  tədricən artırmaqla fərdi  şəkildə təyin olunmalıdır. Məşğələlərin tezliyi  həftədə 4-5  dəfədir.

Psixoterapiya  patogenetik müalicə üsuludur. Onun əsas vəzifələri  aşağıdakılardır:

• xəstədə öz xəstəliyinə düzgün, sakit münasibətin formalaşdırılması;
• ətraf mühitə psixoloji uyğunlaşma;
• xəstəliyin astenik təzahürlərinin aradan qaldırılması;
• xəstələrin psixi və sosial readaptasiyasının effektivliyinin artırılması.

 

Cərrahi  müalicə

Baş beynin magistral arteriyalarının zədələnməsi (70%-dən çox  kobud  stenoz, okklüziya) zamanı; nevroloji  çatışmazlığın və koqnitiv pozuntuların sürətli  inkişafı  olan, beyin qan dövranının keçici  pozuntuları  və kiçik insult keçirmiş  DEP  xəstələrinə baş beynin qanla təchizatını  bərpa etmək məqsədilə cərrahi  əməliyyatın keçirilməsi göstərişdir. Daxili  yuxu arteriyasının kobud  stenozu zamanı  endarterektomiya, onun tam okklüziyası  zamanı  isə ekstraintrakranial mikroanastomoz əməliyyatları  aparılır.

 

Sanator – kurort müalicəsi

Xəstəliyin yüngül və mülayim mərhələlərində məsləhətdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, xəstələr cənub kurortlarında  ilin isti vaxtını  və yüksək dağlıq nahiyələrdə  iqlim şəraitinin tez-tez dəyişməsini  çox pis keçirirlər. Xəstələri  akklimatizasiya  üçün vaxt sərf etməyə ehtiyac olmayan ürək-damar tipli  yerli  sanatoriyalara göndərmək daha məqsədəuyğundur.

Dissirkulyator ensefalopatiyalı  xəstələrə adekvat müalicənin tətbiq edilməsi, əlilliyin və vaxtından əvvəl  ölümün qarşısının alınmasına və aktiv, tamdəyərli  ömrün uzadılmasına kömək edir.

Beləliklə, aparılan kompleks müalicə tədbirlərinin hamısı  bir məqsədə xidmət edir və beyin toxumasının pozulmuş funksiyalarının bərpası, hemodinamikanın normallaşdırılması, mikrosirkulyasiyanın yaxşılaşdırılması və maddələr mübadiləsinin optimallaşdırılmasına doğru yönəldilmişdir. Kompleks müalicənin tətbiqi  müalicəvi  effektin  4-6  ay ərzində saxlanmasını  təmin edir.

 

Proqnoz  və  profilaktika

Əksər hallarda, vaxtında aparılmış adekvat və müntəzəm müalicə dissirkulyator ensefalopatiyanın  I,  hətta II mərhələsinin inkişafını  yavaşıda bilər. Bəzi  hallarda sürətli  irəliləyiş müşahidə olunur ki, bu zaman hər bir sonrakı  mərhələ əvvəlkindən  2  il  sonra inkişaf edir. Dissirkulyator ensefalopatiya baş beynin degenerativ dəyişiklikləri  ilə birgə  inkişaf edərsə, həmçinin  DEP fonunda baş verən hipertonik krizlər, beyin qan dövranının kəskin pozulmaları (TIH, işemik və ya hemorragik  insult), çətin nəzarət olunan hiperqlikemiya xəstəlik üçün  nikbin proqnoz sayılmır.

Əsas risk amillərinin aradan qaldırılması  və ya korreksiyası  mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunlara arterial hipertoniyadan başqa psixoemosional gərginlik, siqaret çəkmək, alkoqoldan sui-istifadə, artıq bədən çəkisi, hipodinamik həyat  tərzi, ürək xəstəlikləri, şəkərli diabet aiddir. Profilaktik  tədbirlər  toplusuna  daxildir:

1. Sağlam həyat tərzinin təşviqi;
2. Psixoterapiya;
3. Müalicəvi bədən  tərbiyəsi;
4. Fizioterapiya;
5. Farmakoterapiya;
6. Sanatoriya müalicə

 

Sağlam həyat tərzinə daxildir: düzgün iş, istirahət və qida rejiminin təşkili; zərərli  vərdişlərdən – tütün və alkoqol  istfadəsindən imtina; xörək duzundan istifadənin məhdudlaşdırılması (gündə 5 qrama qədər); heyvani  yağların və xolesterin tərkibli  məhsulların (yağlı  ət növləri, qaraciyər, yumurta  və s.) ümumi  kalorajı; optimal fiziki  fəaliyyət.

Erkən mərhələdə olan DEP  xəstələrinin vəziyyəti  çox hallarda gərgin əqli və fiziki  əmək nəticəsində ağırlaşır. Professional zərərlərlə: isti və səs-küylü  sexlər, vibrasiya, gecə növbələri ilə bağlı  əmək növləri  ilə məşğul olmaq əks-göstərişdir. Psixoemosional gərginliklər, iş yerində və evdə baş verən münaqişələr xəstəliyin ağırlaşmasına səbəb olur.

Profilaktik tədbirlərin görülməsi dissirkulyator ensefalopatianın yaranması ehtimalını xeyli aşağı salır.

 

Digər məqalələrimizə keçid:

https://nevropatologiya.az/2021/08/20/nsd-neyrosirkulyator-distoniya/

https://nevropatologiya.az/2021/08/17/mrt-muayin%c9%99si/

https://nevropatologiya.az/2021/08/16/nevrozlar/

 

 

“Azərbaycanda geniş yayılmış sinir xəstəlikləri” (Bakı, “Xəzər Universitei” nəşriyyatı, 2019) kitabından (12655 N-li müəlliflik şəhadətnaməsi). Məqalə ilk dəfə 2018-ci ildə medsite.az tibbi internet saytında dərc olunmuşdur.

     Müəllif: Fərhad  Əhmədov.  Həkim – nevropatoloq