Ensefalit

     Ensefalit – beyin maddəsinin iltihabıdır. “Ensefalit” termini altında baş beynin infeksion, allergik, infeksion-allergik və toksiki  zədələnməsi nəzərdə tutulur. Xəstəliyin XBT-10 üzrə kodları A83-A86, B94.1 və G05-dir.

Təsnifat

Ensefalitlərin təsnifatı  etioloji faktorları, onlarla bağlı  kliniki təzahürləri və xəstəliyin gediş xüsusiyyətlərini  əks etdirir.

Yaranma müddəti  baxımından:

• birincili ensefalitlər (virus, rikketsiya və digər mikrob etiologiyalı);
• ikincili ensefalitlər (postekzantem, postvaksinal, demiyelinləşdirici, bakterial və parazitar).

İnkişaf tempinə və gedişinə görə:

• ildırımsürətli (fulminant);
• kəskin;
• yarımkəskin;
• xroniki;
• residivləşən.

Zədələnmənin lokalizasiyasına görə:

• kortikal;
• subkortikal;
• beyin kötüyü;
• beincik zədələnmələri.

Yayılmasına görə:

• leykoensefalit (ağ maddənin zədələnməsi);
• poliensefalit (boz maddənin zədələnməsi);
• panensefalit (beynin tam zədələnməsi).

Morfoloji  əlamətlərinə görə:

• nekrotik;
• hemorragik.

Xəstəliyin gedişatının şiddətinə görə:

• orta ağır;
• ağır;
• çox ağır.

Lokalizasiyasından asılı  olaraq:

• beyin kötüyü;
• beyincik;
• mezensefal;
• diensefal.

Mümkün olan fəsadlardan:

• beyin ödemi;
• beynin dislokasiyası;
• serebral koma;
• epileptik sindrom;
• sistoz qeyd edilir.

Xəstəliyin mümkün olan nəticələri:

• sağalma;
• vegetativ hallar;
• kobud ocaqlı simptomlar;
• letal sоnluq ola bilər.

Patogenez

Orqanizmə törədicinin nüfuzetmə yolları  müxtəlifdir. Hematogen yayılma yolu daha çox müşahidə olunur. Ağcaqanad və gənə ensefalitlərində virus daşıyıcıların dişləməsi nəticəsində qan dövranına nüfuz edərək beyin də daxil olmaqla, müxtəlif orqanlara yayılır. Sinir sistemində törədiciyə ən həssas nahiyələr III mədəciyin dibində yerləşən strukturlar, bazal qanqlionlar, baş beynin qabığı, beyin kötüyünün və onurğa beyninin hüceyrə törəmələridir. Bundan başqa, infeksiyanın insandan-insana və ya daşıyıcılardan insana alimentar, kontakt, hava-damcı  yolları vasitəsilə  ötürülməsi mümkündür.

Virusun sinir toxumasına tropizmi virus strukturunun xüsusi reseptorları vasitəsilə təmin edilir. Virusla sahibin hüceyrəsi arasındakı qarşılıqlı münasibət, özündə çoxsaylı  patofizioloji mexanizmləri birləşdirən mürəkkəb bir prosesdir. Xəstəliyin klinik şəkli, ağırlıq dərəcəsi və gedişinin xüsusiyyətləri orqanizmin törədicinin təsirinə cavabvermə qabiliyyətindən, eləcə də virusun bioloji təbiətindən asılıdır. İmmun hüceyrələri tərəfindən istehsal edilən təbii mənşəli interferon böyük əhəmiyyət daşıyır. Ensefalitlərin patogenezi təkcə virusun neyronu bilavasitə məhv etməsi ilə deyil, həmçinin toksiki təsir və qeyri-spesifik dəyişikliklər: damar divarının zədələnməsi və keçiriciliyinin artması; ödemin, likvorodinamik və damar pozuntularının inkişafı ilə müəyyənləşdirilir.

Patomorfologiya

Ensefalitlərdə histoloji dəyişikliklər xüsusi bir xarakter daşımır və sinir sisteminin müxtəlif xəstəliklərində rast gəlinə bilər. Bu dəyişikliklər sinir sisteminin törədicinin təbiətindən asılı olmayaraq, ona göstərdiyi bir universal reaksiya kimi  inkişaf edir. Buna baxmayaraq, beynin patoloji  agentə cavabı  bu və ya digər reaksiyanın üstünlüyi  ilə bir-birindən fərqlənə bilər ki, bu da zədələyici amilin xüsusiyyətindən və orqanizmin  immunoloji  reaktivlik vəziyyətindən asılıdır. Ensefalititlərin kəskin mərhələsində toxuma reaksiyaları  kəskin ödem, hemorragiya, mikroqliyanın proliferasiyası halları  ilə, bəzən düyünlər, neyronal degenerasiya (tiqroliz, atrofiya, neyronofagiya) və sinir liflərinin degenerasiyası (demiyelinezasiya, degenerasiya, ox silindrlərinin parçalanması) şəklində təzahür edir. Sinir toxumasının, xüsusilə də perivaskulyar sahələrində, mononuklearlarla, plazmatik hüceyrələrlə, polinuklearlarla diffuz infiltrasiyası qeyd ounur. Damar divarının proliferativ endarteriit kimi dəyişiklikləri  aşkar edilir. Xroniki mərhələdə degenerativ xarakterli dəyişikliklər, düyünlərin və ya çapıqların yaranması  ilə produktiv qlial reaksiya üstünlük təşkil edir.

Simptomlar

Ensefalitin simptomları  törədicisinə, patoloji  prosesin lokalizasiyasına, xəstəliyin gedişatına görə bir-birindən fərqlənir. Lakin, ensefalitə xas olan  ümumi  klinik simptomlar mövcuddur.

Prodromal  dövr bütün  infeksion xəstəliklər  üçün xarakterikdir. O, bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edir və bədən temperaturunun artması, yuxarı  tənəffüs yollarının və ya mədə-bağırsaq traktının qıcıqlanması  əlamətləri  ilə özünü  göstərir.

Ümumi  beyin əlamətləri  üçün xarakterikdir: adətən alın və göz yuvası  nahiyəsində lokallaşan baş ağrıları, qusma, fotofobiya, qıcolma tutmaları. Huşun pozulmaları: yüngül dərəcələrdən (yuxululuq, süstlük) komayadək müşahidə edilir. Psixomotor oyanıqlıq və psixosensor pozulmaların olması  da mümkündür.

Mərkəzi  sinir sisteminin ocaqlı  zədələnməsi  simptomları  inkişaf edir. Onlar patoloji prosesin lokalizasiyasından və ensefalitin formalarından asılı  olur, düşmə (ətrafların parezi, afaziya) və qıcıqlanma (epileptik tutmalar) simptomları  şəklində təzahür edə bilir.

Ensefalitin tipik kliniki  şəklindən əlavə tez-tez silinmiş, abortiv növləri, az hallarda  isə ildırımsürətli  formaları  rast gəlinir. Asimptomatik variantlarda meningeal simptomlar qeyd edilmir, lakin mülayim baş ağrısı  və naməlum mənşəli  qızdırma, kəskin  ifadə olunmamış keçici diplopiya  epizodları, başgicəllənmə, paresteziyalar və s.  qeyd edilir. Serebrospinal mayedəki dəyişikliklər xəstəliyin xarakterini  dəqiqləşdirməyə kömək edir.

Abortiv  formada nevroloji  əlamətlər qeyd edimir, xəstəlik kəskin respirator və ya mədə-bağırsaq  infeksiyasının əlamətlərilə özünü  göstərir. Mülayim baş ağrısı  fonunda, temperaturun cüzi  arması  zamanı  boyun əzələlərinin sərtliyi  yarana bilər ki, bu da lümbal  punksiyanın aparılmasına  ehtiyac yaradır.

Fulminant (ildırımsürətli) forma bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edir və letal sonluqla başa çatır. Xəstəlik yüksək temperatur və  intensiv diffuz baş ağrısı  ilə başlayır. Tezliklə şüurun pozulması  baş verir, xəstələr komaya düşürlər. Boyun əzələlərinin rigidliyi (sərtliyi) qeyd edilir. Ölüm bulbar pozulmalar və ya kəskin  ürək çatışmazlığı səbəbindən baş verir.

Aşağıda ensefalitin daha çox rast gəlinən formaları  barəsində məlumat verilir:

     Birincili  ensefalitlər

     Gənə  ensefaliti  (bahar-yaz ensefaliti)

Xəstəliyin yaranmasına gənə ensefalitini  törədən filtrasiya edən neyrotrop virus səbəb olur. Virusun daşıyıcıları  və təbiətdəki  rezervuarı  İksoid gənələrdir. Virus  insan orqanizminə gənənin dişləməsi  və ya  alimentar (yoluxmuş  inəklərin və keçilərin çiy südünün  istehlakı vasitəsilə) yolla düşür və hematogen yolla sinir sisteminə daxil olur. Gənə dişləməsi  nəticəsində inkişaf edən xəstəliyin inkubasiya dövrünün müddəti  1- 30 gün (bəzi  hallarda 60 gün-ə  qədər), alimentar yolla yoluxma zamanı  isə  4  gündən 1  həftəyə qədər təşkil edir. Mikroskopiya zamanı  beynin  və  onun qişalarının hiperemiyası, poli- və  mononuklear  hüceyrələrdən ibarət infiltratlar, mezodermal  və  qlial reaksiyalar aşkar edilir. Neyronların iltihabi  və degenerativ dəyişikliklərinin lokalizasiyası  daha çox uzunsov  beynin nüvələrinin, onurğa  beyninin boyun seqmentlərinin ön  buynuzlarının, beyin körpüsünün və  baş  beynin qabığının payına düşür.

Gənə encefalitinin bütün klinik formaları  üçün bədən temperaturunun  39-40°-dək qalxması, bel qurşağında və baldırda  güclü ağrılar şəklində  təzahür  edən  kəskin başlanğıc xarakterikdir. Artıq  xəstəliyin ilk günlərindən aşkar ifadə olunmuş  ümumi beyin simptomları  (qusma, baş ağrısı), şüurun pozulması  müşahidə edilir. Bəzi hallarda  psixi  pozuntular (sayıqlama, eşitmə və görmə  hallüsinasiyaları, depressiya) da qeyd  edilir. Gənə  encefalitinin  bir neçə kliniki formasını:  poliomielitik, meningeal, ensefalitik, qızdırmalı, poliradikulonevritik, eləcə də ikidalğalı  viral  meninqoensefalit formalarını  ayırd  edirlər. Onların fərqləri  bu  və  ya  digər nevroloji simptomların  üstünlük dərəsindən və təzahür formalarından asılıdır.

Gənə  encefaliti diaqnozunun qoyulmasında anamnestik məlumatlar (endemik ocaqda olmaq, gənə dişləməsi, xəstənin peşəsi, keçi südü və ya  pendirinin istifadəsi) mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd edək ki, təbiətdə mövcud olan bütün gənələrin yalnız  0,5-5,0%-i virus daşıyıcısıdır. Odur ki, gənə dişləməsi nəticəsində yaranan  hər bir  xəstəlik ensefalit hesab olunmur. “Gənə ensefaliti“ diaqnozunun təsdiqi yalnız komplementin birləşməsi (KBR), neytralizasiya (NR) və hemaqlütinasiyanın tormozlanması  reaksiyalarının (HTR) köməyi  ilə həyata keçirilir. Qanda və onurğa  beyni  mayesində  virusun aşkar  edilməsi müəyyən diaqnostik əhəmiyyətə malikdir. Qanda  EÇS-in  artması  və  leykositoz aşkar edilir, serebrospinal  mayenin  tədqiqi isə limfositar  pleositoz  və  zülalın  miqdarının  1 q/l-ə qədər  artmasını  göstərir. Gənə  encefalitini səpgili  yatalaq, seroz  meningitin  müxtəlif formaları, kəskin poliomielitdən fərqləndirmək lazımdır.

Yapon  ağcaqanad  ensefaliti

Xəstəliyin  törədicisi  neyrotrop virus, daşıyıcısı  isə virusu transovarial  ötürmə qabiliyyətinə malik olan ağcaqanadlardır. İnkubasiya dövrü  5-14  gün çəkə bilər. Yapon ağcaqanad ensefaliti qəfləti  şəkildə: bədən  temperaturunun  kəskin  qalxması (39-40°-yə qədər), qusma, intensiv baş ağrısı  şəklində başlanır. Bundan əlavə, yapon ağcaqananad  ensefalitinin kliniki  şəkli  üçün ümumi  infeksion simptomların (taxikardiya, bradikardiya, sifətin hiperemiyası, herpetik səpgilər, dilin quruluğu) aydın ifadə olması  xarakterikdir. Yapon ağcaqanad ensefalitinin bir neçə növü  ayırd  edilir: meningeal, konvulsiv, bulbar, hemiparetik, hiperkinetik və letargik. Onların bir-birindən fərqi  bu  və  ya  digər sindromun xəstəliyin klinik şəklində  üstünlük təşkil etməsindədir.

Xəstəliyin gedişatı  adətən ağır olur. Xəstəliyin ilk  3-5 günü  ərzində simptomatikanın artması baş  verir, yüksək bədən temperaturu 10-14  gün davam edir və litik şəkildə azalır. Letal  sonluq daha  çox (70%-ə qədər hallarda) xəstəliyin  ilk  həftəsində  müşahidə olunur. Ölüm halları xəstəliyin  sonrakı  dövrlərində də, digər ağırlaşmaların (məsələn, ağciyər  ödeminin) prosesə qoşulması  nəticəsində baş verə bilər. Xəstəliyin mövsümi  xüsusiyyəti  və epidemioloji məlumatlar yapon ağcaqanad  ensefalitinin diaqnostikası  üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Diaqnozun  dəqiqləşdirilməsi  komplementin  birləşməsi  və  neytrallaşdırma   reaksiyalarının köməyi  ilə həyata keçirilir. Anticisimlər artıq xəstəliyin ikinci həftəsində aşkar edilir.

Epidemik  Ekonomo  letargik  ensefaliti (ensefalit  A)

Xəstəlik çox yoluxucu deyildir, hal-hazırda onun tipik formasına rast gəlinmir. Ekonomo epidemik  ensefalitinin törədicisi  bu  günə qədər  aşkar  edilməyib. Kliniki  və  patomorfoloji olaraq  xəstəliyi 2  mərhələyə bölmək olar:  iltihabi  təbiəti olan  kəskin və proqressiv-degenerativ  gedişli  xroniki  mərhələlər. Epidemik letargik ensefalitin  klassik forması  kəskin mərhələdə bədən temperaturunun 39°-dək  qalxması, mülayim baş ağrısı, qusma,  ümumi zəiflik hissi  ilə debüt edir. Qızdırma 2  həftəyədək davam edir. Bu zaman nevroloji  simptomlar da yaranır:  anormal  yuxululuq (az hallarda – digər yuxu pozuntuları), gözün hərəki  sinirlərinin zədələnməsi (bəzən ptoz). Epidemik  Ekonomo ensefalitinin xronik mərhələsinə xas olan ekstrapiramid  simptomlar tez-tez xəstəliyin kəskin mərhələsində də müşahidə olunur. Onlar hiperkinezlər (atetoz, baxışın “donması“, xoreoatetoz) və  akinetik-rigid sindrom (amimiya, akineziya, əzələlərin rigidliyi) şəklində özünü  büruzə verə bilər.

Bəzi  hallarda, epidemik Ekonomo  ensefalitinin kəskin mərhələsi ağır psixi pozuntular (görmə  və ya  eşitmə hallüsinasiyaları, ətrafdakı  əşyaların rənginin və formasının qavrayışının dəyişiklikləri) ilə müşayiət oluna bilər. Xəstəliyin kəskin mərhələsində xəstələrin əksəriyyətində onurğa  beyin  mayesində pleositoz (əsasən, limfositar), qlükoza və  zülal  səviyyəsində cüzi artım qeyd edilir. Qanda  limfositlərin, eozinofilllərin səviyyəsinin artması  qeyd edilir. Ekonomo epidemik  ensefalitinin kəskin mərhələsi  3-4  gündən 4  aya qədər davam edə bilər, sonra tam sağalma mümkündür.  40-50%  hallarda  kəskin mərhələ qalıq  simptomların (davamlı yuxusuzluq, depressiya, yüngül ptoz, konvergensiyanın çatışmazlığı) saxlanılması  ilə xroniki mərhələyə keçir.

Epidemik Ekonomo  ensefalitinin xroniki  mərhələsinin əsas kliniki  təzahürü  parkinsonizm sindromudur ki, onunla  yanaşı  olaraq endokrin  pozuntular (infantilizm, şəkərsiz diabet, aybaşı pozulmaları, kaxeksiya, piylənmə) da  inkişaf edə bilər. Kəskin mərhələdə epidemik Ekonomo ensefalitinin diaqnozu  kifayət qədər çətindir. Bu dövrdə  diaqnostika yalnız psixosensor pozuntularla müşayiət olunan yuxu pozuntularının müxtəlif formalarının və gözün hərəki sinirlərinin nüvələrinin zədələnməsi  əsasında təyin edilə bilər. Yuxarıda göstərilən simptomların bədən  temperaturunun artması  fonunda  meydana gəlməsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Ekonomo epidemik ensefalitinin xroniki  mərhələsinin diaqnostikası  daha az  çətinlik törədir və xarakterik parkinsonizm sindromuna, mərkəzi  mənşəli  endokrin pozuntulara, psixikanın dəyişikliklərinə əsaslanır.

İkincili  ensefalitlər

     Qrip  ensefaliti

Xəstəliyi   A1, A2 , A3 və B  tip  qrip  virusları  törədir. Bu, qripin  ağırlaşması  kimi  yaranır. Qrippoz  ensefalitin patogenetik mexanizmi  baş beynində dissirkulyator halların və neyrotoksikozun olması  ilə bağlıdır. Sinir sisteminin zədələnməsi qripin istənilən formasında qaçılmaz olub, özünü  baş ağrısı, əzələ ağrıları, yuxululuq, adinamiya və s. şəklində göstərir. Lakin  qrippoz  ensefalitin  yaranması  vəziyyətində  xəstənin sağlamlıq  durumu  kəskin şəkildə pisləşir, ümumi  beyin  simptomları (başgicəllənmə, qusma) baş verir. Onurğa  beyni  mayesində zülalın səviyyəsinin mülayim artımı  və kiçik pleositoz aşkar edilir, lümbal  punksiya zamanı likvorun  artmış  təzyiq altında axması  qeyd olunur.

Bir sıra hallarda qrippoz ensefalitin kəskin mərhələsində ağır bir hemorragik qrippoz ensefalit şəklində  zədələnmə  inkişaf edir ki, bu da bədən temperaturunun kəskin qalxması, üşütmə və huşun pozulması (komaya qədər) şəklində  debüt edir. Serebrospinal  mayedə qan  izləri  aşkar edilir. Qrippoz ensefalitin bu formasının gedişi  olduqca ağırdır, odur ki, çox  vaxt letal sonluqla nəticələnir. Xəstəliyin  sağalma  ilə  başa  çatan  hallarında  yüksək  ifadə  olunmuş  nevroloji pozuntular saxlanılır.

Qızılca  ensefaliti

İnfeksion-allergik ensefalitlərə aiddir. Qızılca sərgilərinin yaranmasından  4-5  gün sonra, bədən temperaturunun adətən normallaşmasından sonra kəskin inkişaf edir. Bu zaman onun yenidən kəskin qalxması (39-40°-yə qədər) müşahidə edilir. Əksər hallarda kəskin  ifadə olunmuş  şüur pozulmaları, hallüsinasiyalar, psixomotor oyanıqlıq, generalizə olunmuş qıcolmalar, koordinasiyanın pozulmaları, hiperkinezlər, ətrafların  parezi  və  kiçik  çanaq üzvlərinin funksiyalarının pozulması  qeyd olunur. Onurğa beyni  mayesinin müayinəsi  zamanı  zülalın miqdarının artması, pleositoz aşkar edilir. Qızılca  ensefalitinin gedişi  çox ağırdır, letal sonluq 25%-ə çatır.

Herpetik  ensefalit

Xəstəliyə  herpes virusu səbəb olur. Virus baş beyin qabığını  və ağ maddəsini  zədələyir. Bu virus orqanizmdə uzun müddət qala bilər, buna görə də herpetik ensefalit  “yavaş”  infeksiyalara aid edir. Xəstənin kəskin forması  temperaturun artması, baş ağrısı, qusma, şüurun pozulması, epileptik tutmalarla xarakterizə olunur. Sinir sisteminin zədələnməsi səbəbindən  insan zaman və məkanda bələdliyini itirir, onun  hərəkətləri xaotik olur, afaziya  və apraksiya müşahidə olunur.

Polisezon ensefalit

Bu  növ  ensefalit etiologiyası aydın olmayan ensefalitlər toplusundan ibarətdir. Xəstəlik özünü  üz, gözün hərəki  və uzaqlaşdırıcı sinirlərin zədələnməsi şəklində göstərir. Epileptik tutmalar, ifliclər, hiperkinezlərin olması  da mümkündür. Şüurun pozulması  sopora və ya komaya gətirib çıxarır.

Toksoplazmoz  ensefaliti

Kəskin  halda  toksoplazmoz ensefaliti  olduqca nadir rast gəlinir və temperaturun artması ilə xarakterizə olunur. Ensefalitin bu növünün fonunda pnevmoniya, miokardit, faringit, konjunktivit və monositoz inkişaf edir.

Məxmərək  və  suçiçəyi  mənşəli  ensefalitlər

Xəstəliyin  2-8-ci  günündə suçiçəyi və məxmərək mənşəli  ensefalit inkişaf edə bilər. Sinir sistemi zədələnir, insan süst, yuxulu olur;  epileptik tutmalar və  ətrafların  iflicləri müşahidə edilir, hərəkətlərin koordinasiyası pozulmuş olur.

Postvaksinal ensefalitlər

ADS  və AKDS  vurulmasından, quduzluq  əleyhinə peyvənddən, ən çox hallarda  isə qızılca əleyhinə  peyvənddən  sonra meydana gələ bilər. Postvaksinal ensefalit kəskin  inkişaf edir, bədən  temperaturunun  kəskin  artması (40°-dək), qusma, baş ağrısı, şüurun pozulması  və generalizə olunmuş  qıcolmalar kimi  simptomlarla başlanır. Ekstrapiramid sistemin zədələnməsi hiperkinez və hərəkət koordinasiyasının pozulması  şəklində təzahür edir. Serebrospinal mayenin (yüksək təzyiq altında axır) müayinəsi  zamanı  kiçik  limfositar pleositoz;  zülal və qlükoza  səviyyəsinin cüzi  artımı  aşkar edilir. Quduzluq  əleyhinə peyvənddən sonra  inkişaf edən ensefalitlər üçün kəskin entsefalomielopoliradikulonevrit şəklində başlanğıc, bəzən sürətlə proqressivləşməsi və bulbar çatışmazlıq nəticəsində ölümlə bitməsi  xarakterikdir.

Diaqnoz

Diaqnostika aşağdakı tədbirlərdən ibarətdir:

Xəstəliyin şikayət və anamnezinin təhlili:

• nevroloji simptomların (ətraflarda zəiflik, baş ağrısı, ürəkbulanma, başgicəllənmə, sifətin asimmetriyası, huşun pozulması) meydanagəlmə müddəti;
• yaxın vaxtlarda gənə dişləməsinin olub-olmadığı;
• xəstənin virusun ağcaqanad dişləməsi yolu ilə ötürülməsi imkanı olan bölgələrdə (Afrika ölkələri, Mərkəzi Asiya, Sibir, Uzaq Şərq və s.) olub-olmadığı.

Nevroloji müayinə:

• huşun səviyyəsi: xəstənin səs və ağrı qıcığına cavab reaksiyasının qiymətləndirilməsi;
• meningeal simptomların mövcudluğu;
• beynin konkret nahiyələrinin zədələnməsi ilə bağlı ocaqlı nevroloji simptomların: ətrafların zəifliyi, sifətin asimmetriyası, nitqin aydın olmaması, qıcolma tutmaları  və s. mövcudluğu.

Ensefalitin diaqnostikasında ən mühüm yeri  serebrospinal mayenin müayinəsi  tutur. Müayinə  nəticəsində  limfositar  pleositoz (1 mkl-də  20-dən 100  hüceyrəyədək) və zülalın miqdarının mülayim dərəcədə artımı  aşkar edilir. Likvor  yüksək təzyiq altında axır.

Qanın ümumi müayinəsi  zamanı  leykositoz, EÇS-in artması  qeyd  edilir.

EEQ  müayinəsində  diffuz  qeyri-spesifik  dəyişikliklər aşkar edilir, yavaş  fəaliyyət (teta  və delta dalğaları) üstünlük  təşkil  edir. Epileptik  tutmaların  olması   zamanı  epileptik  aktivlik  qeyd olunur.

Maqnit-rezonans tomoqrafiya  müayinəsi   baş beyində lokal  hipodens dəyişikliklərin olduğunu göstərir. Bəzən hemorragik ensefalitlərdə, xüsusilə proses gicgah payında yerləşdikdə, həcmli prosesin şəkli  müşahidə edilir.

Göz dibinin müayinəsi  zamanı  çox vaxt görmə sinirlərinin disklərinin durğunluğu aşkar edilir.

Etioloji  diaqnoz tipik kliniki  təzahürlərlə yanaşı, bakterioloji (virusoloji) və seroloji müayinələrin  nəticələrinə əsaslanır. Virusun  müəyyən edilməsi  çətin, bəzən isə qeyri-mümkün ola bilər. Virusu xəstənin ifrazatından və digər mühitlərdən aşkar etmək olar. Lakin seroloji reaksiyaların:  neytralizasiya reaksiyası (NR), komplementin birləşməsi  reaksiyası (KBR), hemaqqlütinasiyanın tormozlanması  reaksiyası (HTR), polimeraza zəncirvari  reaksiyasının (PZR) köməiyi  ilə spesifik anticisimlərin aşkar edilməsi daha böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Müalicə           

     Patogenetik  müalicə

Su-elektrolit balansını  və  turşu-qələvi nisbətini nəzərə almaqla orqanizmə oral və parenteral yolla maye yeridilməsi həyata keçirilir.

Xəstəliyin ağır gedişli  formalarında  qlükokortikoidlər  istifadə olunur. Qlükokortikoidlər iltihab əleyhinə, dehidratasiyaedici, desensibilizəedici  təsir göstərir, həmçinin böyrəküstü vəzin qabıq maddəsini funksional zəifləməkdən qoruyur.

Əgər xəstədə heç bir bulbar pozuntu  və şüurun pozulması  yoxdursa, Prednizolon tablet formasında, sutkada hər  1 kq-a  1,5-2  mq  dozasında  istifadə olunur. Preparat  5-6  gün ərzində  sutkada 4-6  dəfə  olmaqla  bərabər  dozada   təyin  edilir  və  sonradan dozası  tədricən azaldılır (ümumi  müalicə  kursu  10-14 gündür). Şüurun  pozulması  və   bulbar pozuntular olduqda  Prednizolon    6-8 mq / kq  nisbətində  parenteral  yolla  tətbiq olunur. Bu zaman lümbal  punksiya  əks-göstərişdir. Digər üsul, Metilprednizolonun puls-terapiya üsulu ilə 3 gün ərzində   10 mq / kq dozasında vena daxili tətbiq  edilməsidir. Deksametazon  sutkada 16 mq  dozasında, 6 saatdan bir 4 mq olmaqla vena daxili və ya əzələ daxili yeridilir.

Hipoksiya əleyhinə mübarizə məqsədilə burun kateteri  vasitəsilə nəmləndirilmiş oksigen (hər saat 20-30  dəqiqə) yeridilir, hiperbarik oksigenasiya  aparılır (0,2-0,25  MPa  təzyiq  altında  10  seans), həmçinin vena daxilinə Natrium-oksibutirat (sutkada  50 mq/kq) və  ya  Seduksen (sutkada 20-30 mq) vurulur.

Həmçinin, ensefalitin müalicəsində dehidratasiya üçün, ödemlər və beynin şişməsi  əleyhinə diuretiklər (Mannitol, 10-20%-li  məhlulu, 1-1,5 q/kq  dozasında vena  daxilinə; Furosemid, venaya və ya əzələ daxili  20-40  mq; 30%-li  Qliserоl, 1-1,5 q/ kq  dozada, daxilə; Diakarb; Brinaldiks).

Etiotrop  müalicə

Gənə  ensefaliti zamanı  etiotrop müalicə gənə  ensefaliti  virusu  əleyhinə titrlənmiş homoloji qamma qlobulinin təyinindən ibarətdir. Preparat xəstəliyin xüsusilə orta  ağır və ağır formalarında aşkar terapevtik  effektə  malikdir. Qamma-qlobulin   gündə  6  ml  olmaqla, 3 gün müddətinə əzələdaxili  yolla tətbiq  edilməlidir. Terapevtik effekt  onun yeridilməsindən 12-24 saat sonra baş verir:  bədən temperaturu azalır, xəstənin vəziyyəti  yaxşılaşır, baş ağrısı  və meningeal əlamətlər azalır. Qamma-qlobulin nə qədər tez tətbiq edilərsə, onun müalicəvi effektini də bir o qədər tez müşahidə etmək olar. Son  illərdə gənə ensefalitinin müalicəsi məqsədilə bu xəstəliyin təbii  ocaqlarında yaşayan donorlarınn qan plazmasından əldə olunan zərdab  qlobulini və homoloji  poliqlobulin tətbiq olunur. Zərdab  immunoqlobulini  ilə müalicə zamanı  preparat  birinci gün  sutkada  2  dəfə  10-12  saat  fasilələrlə: yüngül  gedişli  formada  3 ml-dən, orta ağır gedişli  formada  6  ml-dən, ağır  gedişli  formada  isə  12  ml-dən tətbiq edilir. Növbəti  2 gündə  preparat  əzələ  daxili  olaraq  sutkada  1  dəfə 3 ml-dən  təyin edilir. Homoloji poliqlobulin vena daxilinə 60-100 ml  dozasında  yeridilir. Hesab edilir ki, anticisimlər virusu neytrallaşdırır, virusların səthi  membranı  ilə  birləşərək hüceyrəni  virusdan  qoruyur, sitoplazmatik  reseptorlarla  birləşmək  yolu  ilə  virusun  içərisinə  daxil olmaqla onu hüceyrə daxilində zərərsizləşdirir. İnterferon  α-2 təyin edilir, ağır hallarda Ribavirin ilə birlikdə tətbiq olunur. RNT və DNT tərkibli virus ensefalitlərində  Tiloronun istifadəsi effektivdir.

Həmçinin virusun çoxalmasını  ləngidən antiviral  dərmanlar da – nukleazalar istifadə olunur. RNT-aza  sutkada  5-6 dəfə 30 mq  preparatı  izotonik məhlulda həll etmək yolu  ilə əzələ daxilinə yeridilir. Müalicə kursu  ərzində  800-1000 mq  preparat  istifadə edilir. Virus əleyhinə Sitozinarabinoza preparatı da tətbiq edilir. Preparat  4-5  gün ərzində sutkada bədən çəkisinin hər  1 kq-na  2-3 mq  dozasında  vena  daxilinə  yeridilir.

İnfuzion  terapiya

Yüksək  dərəcədə  ifadə  olunmuş intoksikasiya hallarında  infusion terapiya aparılır. Beyin ödemi, bulbar  çatışmazlıqlar zamanı  ən sürətli  təsiri  Prednizolonun (2,5 mq/kq)  və ya Deksazonun, Hidrokortizonun vena daxili  yeridilməsi  göstərir. Psixomotor oyanıqlıq, epileptik tutmalar  zamanı  vena daxilinə və ya əzələyə Natrium-oksibutirat:  50-100 mq/kq,  Droperidol: 0,5-dən  6-8  ml-dək, Seduksen: 0,3-0,4  mq/kq, Heksenal: 10%- li  məhlulu 0,5 ml/kq (qabaqcadan  Atropin  tətbiq  etməklə) vurulur. Xloral-hidratın 2%-li  məhlulu  50-100 ml miqdarında  imalə yolu  ilə tətbiq edilir.

Müalicə kompleksinə antihistamin preparatlar:  Kalsium-xlorid məhlulu, Dimedrol, Diprazin, Pipolfen və ya Suprastin; B qrupu  vitaminləri, xüsusilə vitamin B6 və B12,  ATF  daxil etmək lazımdır. Süst  parezlərin  inkişafı  zamanı  Dibazol, Qalantamin, Prozerin, Oksazilin istifadəsi məsləhət görülür.

Simptomatik  müalicə

• Desensibilizasiyaedici (Suprastin, Tavegil, Dimedrоl):

–           Suprastin – 25 mq-lıq tabletləri, gündə 3-4 dəfə;

–           Dimedrоl – 30 mq-lıq tableti, gündə 1-3 dəfə daxilə və ya 1 ml 1%-li məhlulu əzələ daxilinə;

• Mikrosirkulyasiyanın yaxşılaşdırılması:

–           Dekstranın izotonik məhlulunun vena daxilinə damcı  üsulu ilə yeridilməsi;

–           Antihipoksantlar (Meksidol və s.). Meksidol (Etilmetilhidroksipiridin hemisuksinat) – 2 ml  5%-li məhlulunu inyeksiya üçün suda həll edib, sutkada 1-3 dəfə vena daxilinə damcı  üsulu ilə və ya 125 mq dozasında tabletləri, sutkada 3 dəfə daxilə təyin edilir;

–           Homeostazın  və su-elektrolit balansının saxlanılması (parenteral və enteral qidalanma, Qlükoza, Dekstran, Kalium- xlorid);

–           Angioprotektorlar (İnstenon, Vinposetin, Pentoksifillin və s.);

–           Ürək-damar pozuntularının müalicəsi (ürək qlikozidləri, vazopressorlar, Kamfora, Sulfokamfokain, qlükokortikoidlər);

• Beyin metabolizminin bərpası (vitaminlər, Serebrolizin, Pirasetam və s.);
• İltihab əleyhinə preparatlar (qlükokortikoidlər, iltihab əleyhinə qeyri-steroid preparatlar).
• Antipiretik preparatlar;
• Dezintoksikasion terapiya (duz məhlulları, zülal preparatları, plazma əvəzediciləri);
• Reanimasiya tədbirləri (ağciyərlərin süni ventilyasiyası, kardiotrop preparatlar);
• İkincil bakterial ağırlaşmaların qarşısının alınması (geniş spektrli antibiotiklər).

Parkinsonizmin  müalicəsi.   Parkinsonizmin  müalicəsinin  effektiv  metodu  L-DOFA (dofaminin sələfi) istifadə  edilməsidir. Bu preparat  hematoensefalik  səddi  keçir  və  bazal  qanqlionlarda dofaminin çatışmazlığını  əvəz edir.

Hiperkineznezlərin  müalicəsi.   Metabolik preparatlar, α-adrenoblokatorlar, neyroleptiklər (Haloperidol, Aminazin) və trankvilizatorlar təyin edilir.

Qıcolma tutmalarının müalicəsi.  Metabolik  preparatlar, qıcolma  əleyhinə dərmanlar (Depakin,  Teqretol,  Sereyski  qarışığı), Trankvilizatorlar (Elenium, Meprobamat, Trioksazin, Hindarin, Mebikar) və neyroleptiklər (Aminazin) təyin edilir.

 

Bioloji aktiv əlavələr

Hal-hazırda tərkibində müxtəlif bioloji  aktiv maddələr olan preparatların geniş seçimi  mövcuddur. Həmin preparatların tərkibində оlan müxtəlif qruplara mənsub bioloji  aktiv əlavələr xəstəliyin risk amillərinə təsir edərək, nəticədə onun profilaktikasında mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi səbəbindən, оnların tətbiqi müalicə prоsesinə böyük yardım göstərmiş оlur. Xəstəliyin etiоlоgiyasını və patоgenezini nəzərə alaraq, оnun müalicəsi və prоfilaktikasında tərkibində aşağda sadalanan biоlоji aktiv əlavələrin оlduğu preparatlara üstünlük vermək tövsiyə оlunur:

• Tərkibi vitaminlərlə, ilk növbədə B qrupu vitaminləri, güclü antiоksidantlar оlan C və E vitaminləri ilə zəngin оlan pоlivitamin preparatları.
• Tərkibində Kordiseps – yüksək effektli immuntənzimləyici vasitə və təbii antibiotik оlan preparatlar. Antioksidantdır, beynin və ürək əzələsinin oksigen aclığına davamlığını artırır.
• Tərkibində sink mineralı оlan preparatlar. Sink mineralının hesabına həmin preparatlar orqanizmdə 200-dən çox fermentin aktivləşməsində, nuklein turşularının və zülalların sintezində, hüceyrələrin regenerasiyasında iştirak edir, sinir hüceyrələrinin ötürücülüyünü artırır.
• Tərkibində Xitozan – qırmızıayaqlı dəniz krabının zirehindən hazırlanmış biоlоji aktiv əlavələr оlan preparatlar. Xitozan orqanizmin şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizlənməsində, qanda xolesterinin miqdarını azaltmaqda, artıq çəkinin azaldılmasında tətbiq edilir.
• Spirulina mikroyosunundan hazırlanmış preparatlar – tərkibi orqanizm üçün faydalı vitaminlər, mikro və makroelementlər, amin turşuları, doymamış yağ  turşuları  və s. maddələrlə zəngindir. Piylənmə əleyhinə mübarizədə, orqanizmin möhkəmləndirilməsində və zərərli  maddələrdən təmizlənməsində tətbiq edilir.
• Tərkibində Kinostemma bitkisi olan preparatlar – tərkibində olan antioksidantların və adaptogenlərin hesabına Jenşendən 4-5 dəfə güclü hesab olunur.
• Antilipid metabolik çaylar – qanda xolesterinin miqdarının aşağı düşməsində, orqanizmin şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizlənməsində, piy mübadiləsini fəallaşdırmaqda yaxından iştirak edir. Antioksidant və yuxunu normallaşdırmaq xüsusiyyətləri var.
• Slimminq (arıqladan) çaylar – tərkibində orqanizm üçün vacib çоxsaylı maddələr: vitaminlər, minerallar və s. оlur. Orqanizmi şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizləyir, həzmi yaxşılaşdırır, çəkini azaltmağa kömək edir, qanda yağların səviyyəsini aşağı salır. Bədəni qüvvətləndirir, yorğunluğu aradan qaldırır.

Reabilitasiya  müalicəsi

Xəstəxanadan evə yazıldıqdan sonra nevroloji  pozuntular mövcud olduqda  bərpa müalicəsi kursu aparılır. Xəstələrə B qrupu vitaminləri, Aloe ekstraktı, Serebrolizin (qıcolmalar zamanı tətbiqi əks-göstərişdir), Aminalon, Pirasetam, Piriditol, Pantoqam təyin edilə biər. Eyni zamanda, göstəricilərindən asılı olaraq xəstələrə masaj, fizioterapiya, müalicəvi bədən tərbiyəsi kursları  da təyin edilir.

Proqnoz və profilaktikası

Ensefalitin nəticələri xəstənin yaşından və xəstəliyin gedişatının şiddətindən asılı olur. Xəstəlik vaxtında aşkar edildikdə və dərhal müalicəyə başlandıqda, çox hallarda xəstələr üçün proqnoz əlverişlidir. Ensefalit üçün təhlükəli nəticələr uzun müddət ərzində xəstəliyin özünü göstərməməsi və beyin toxumasının geniş miqyaslı  zədələnməsi sürətlə inkişaf etdiyi hallarda yaranır.

Ensefalitin xüsusi profilaktikası yoxdur. Epidemik ensefalitin yayılmasının qarşısını almaq üçün xəstə başqalarından təcrid olunmalı və onun şəxsi əşyaları və yaşayış yeri  keyfiyyətli şəkildə dezinfeksiya edilməlidir. Risk qrupuna daxil olan şəxslərə (uşaqlar, açıq  havada çalışan və ya ensefalit daşıyıcıları olan ərazilərdə yaşayan insanlar) xüsusi repellentlərdən və avadanlıqlardan istifadə etmək və ya profilaktik peyvəndlər etmək tövsiyə olunur. Ensefalitin inkişafına səbəb ola biləcək xəstəliklərin vaxtında müalicəsi də eyni dərəcədə vacibdir. Uşaqlar məxmərək və qızılcaya qarşı mütləq peyvənd olunmalıdırlar. Gənə dişləməsi zamanı  xüsusi peyvəndin vurulması  lazımdır.

İnsan  və heyvanları  bu xəstəliklərdən qorumaq üçün effektiv  peyvəndlər hazırlanmışdır. Profilaktika məqsədilə  xəstəliyin daşıyıcıları  ilə mübarizə də nəzərdə tutulur.

Gənə və ağcaqanad ensefalitlərinə yoluxmaya mane ola bilən profilaktik tədbirlər, mümkün yoluxma  sahələrində yaşayan və ya  işləyən insanların profilaktik peyvənd olunmasıdır. Gənə ensefalitinə qarşı  standart vaksinasiya 3  peyvənddən  ibarətdir və  3  il  müddətinə sabit immunitet yaradır. İkincili  ensefalitlərin qarşısının alınması  yoluxucu xəstəliklərin vaxtında diaqnozunun  qoyulmasını  və adekvat müalicəsini nəzərdə tutur.

 

Digər məqalələrimizə keçid:

https://nevropatologiya.az/2021/09/07/meningit/

https://nevropatologiya.az/2021/09/08/mielit/

https://nevropatologiya.az/2021/08/16/parkinson-x%c9%99st%c9%99liyi-v%c9%99-parkinsonizm-sindromu/

 

“Azərbaycanda geniş yayılmış sinir xəstəlikləri” (Bakı, “Xəzər Universitei” nəşriyyatı, 2019) kitabından (12655 N-li müəlliflik şəhadətnaməsi). Məqalə ilk dəfə 2018-ci ildə medsite.az tibbi internet saytında dərc olunmuşdur.

     Müəllif: Fərhad  Əhmədov.  Həkim – nevropatoloq