Eyl 6 2021
Epilepsiya

Epilepsiya dərhal müəyyən edilə bilinməyən səbəblərdən irəli gələn, təkrarlanan (iki dəfədən çox), qıcolma tutmaları ilə xarakterizə edilən bir vəziyyətdir. Qədim yunan dilindən tərcümədə epilepsiya sözü  “tutulmuş”, “yaxalanmış” mənasını verir. Epileptik tutma – baş beynin neyronlarının anomal və böyük miqdarda elektrik boşalmalarının kliniki  təzahürü olub, qəflətən baş verən tranzitor patoloji  fenomenlərə (sensor, motor, psixi, vegetativ simptomlar, şüurda dəyişikliklər) səbəb olur. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bir neçə dəfə baş vermiş və ya konkret səbəblər (baş beynin şişi, kəllə-beyin travmaları) nəticəsində yaranan qıcolma tutmaları hələ xəstədə epilepsiya xəstəliyinin olmasını  göstərmir.

Epilepsiya – xroniki  latent xarakterli gedişə malik olan geniş yayılmış psixonevroloji xəstəlikdir. XBT-10 üzrə kodu G40 –G41-dir. Xəstəlik üçün ani  epileptik tutmaların meydana gəlməsi tipikdir. Onlar baş beynin müəyyən sahələrində çoxsaylı  spontan oyanıqlıq ocaqlarının (sinir boşalmaları) yaranması  ilə xarakterizə olunur.

Kliniki olaraq, bu tutmalar hissi,  hərəki,  psixi  və  vegetativ funksiyaların müvəqqəti pozulması  ilə xarakterizə edilir.

Bu xəstəliyin rastgəlmə tezliyi, iqlimindən və iqtisadi  inkişaf şəraitindən asılı  olmayaraq hər hansı  bir ölkənin ümumi əhalisi  arasında orta hesabla 8-11% (klassik tutma şəkli) təşkil edir. Əslində, dünyada hər 12  adamdan biri  həyatı  boyu bir dəfə də olsa, epilepsiyanın bu və ya digər mikroəlamətini  keçirmişdir. Statistik məlumatlara əsasən, Azərbaycanda 60 minə yaxın insan epilepsiyadan əziyyət çəkir.

     Epilepsiyanın  səbəbləri

Epilepsiyanın yaranmasını  açıqlaya biləcək ümumi  bir səbəb hələ ki, aşkar edilməmişdir. Epilepsiya – sözün tam mənasında irsi  xəstəlik deyil, lakin qohumlarından birinin bu xəstəlikdən əziyyət çəkən bir ailədə epilepsiyaya tutulmaq ehtimalı daha yüksəkdir. Epilepsiyalı  xəstələrin təxminən 40%-nin yaxın qohumlarında bu xəstəliyə rast gəlinir.

Epileptik tutmaların bir neçə növü mövcuddur. Onların  ağırlıq dərəcəsi  müxtəlifdir. Beynin yalnız bir hissəsini əhatə edən tutma parsial və ya fokal tutma adlanır. Əgər beyin bütünlüklə prosesə cəlb olunursa, onda belə bir tutma yayılmış (generalizə olunmuş) tutma adlanır. Qarışıq tutmalar da mövcuddur: onlar beynin bir hissəsindən başlayır, sonra isə onu bütünlüklə əhatə edir.

Təəssüf ki, 70%  hallarda xəstəliyin səbəbi  hələ də naməlum qalır.

Xəstəliyin aşağıda sadalanan səbəbləri daha tez-tez rast gəlinir: kəllə-beyin travması, insult, beyin şişləri, oksigen çatışmazlığı  və beynin qan təchizatının zəifləməsi.

 

     Təsnifat

Epileptik  tutmaların  beynəlxalq təsnifatına əsasən, epilepsiyanın aşağıdakı  formaları  ayırd edilir:

  • Birincili yayılmış (generalizə olunmuş) epilepsiya: huşun itirilməsi ilə keçən və toniki və kloniki qıcolmalarla müşayiət olunan tutmalar (böyük tutmalar – grand mal) və ya sadə və ya mürəkkəb absanslar şəklində (petit mal) keçən tutmalar;
  • Fokal (parsial) motor, somatosensor, vegetativ və psixi simptomlarla keçən;
  • İkincili generalizə olunmuş forma: fokal tutmalar inkişaf edərək huşun  itirilməsinə gətirib çıxarır;
  • Klassifikasiya olunmamış – yuxarıda sadalanan tutmaların heç birinə uyğun gəlməyən epileptik tutma növləri, eləcə də neonatal tutmalar (çeynəmə hərəkətləri, gözlərin ritmik hərəkətləri) mövcuddur. Həmçinin təkrarlanan epileptik tutmalar (provokasiya olunmuş, dövri, təsadüfi) və uzun sürən tutmalar (epileptik status) mövcuddur.

Epilepsiyanın yaranma səbəbləri fərqlidir, ÜST (Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı) onları  aşağıdakı növlər üzrə qruplaşdırıb:

  • İdiopatik – bu, xəstəliyin irsi olaraq ötürülən, adətən tez-tez bir neçə nəsildən sonra da üzə çıxan hallarıdır. Üzvi olaraq, beyin zədələnmir, ancaq neyronların spesifik reaksiyası  qeyd edilir. Belə bir forma daimi olaraq rast gəlinmir və tutmalar aydın bir səbəb olmadan ortaya çıxır;
  • Simptomatik – həmişə patoloji impulsların inkişafı üçün bir səbəb olur. Bu, travma, intoksikasiya, şişlər və ya sist, inkişaf anomaliyaları və s. ola bilər. Bu, epilepsiyanın ən “gözlənilməz”  formasıdır. Çünki, qıcolma tutması  cüzi  bir səbəb: qorxu, yorğunluq, bürkü  kimi səbəblərin təsirindən baş verə bilər.
  • Kriptogen – impuls ocaqlarının yaranmasının əsl səbəbini müəyyən etmək mümkün olmur.

 

     Epilepsiya nə vaxt baş verir?

Bir çox hallarda qıcolma tutmaları  qızdırma fonunda yenidoğulmuş uşaqlarda da baş verə bilər. Lakin bu, o demək deyil ki, həmin insan gələcəkdə də epilepsiya xəstəsi olacaqdır. Epilepsiya istənilən insanda istənilən yaşda inkişaf edə bilər. Amma uşaqlar və yeniyetmələr bu xəstəliklə daha tez-tez üzləşirlər.

Epilepsiyalı  xəstələrin 75%-i  20 yaşdan kiçik  olan şəxslərdir. Bu yaşdan yuxarı  olan insanlar üçün isə, adətən epilepsiyanın yaranmasına səbəb müxtəlif növ travmalar, insultlar, beyin şişləri və digər amillər olur. Risk qrupuna 60 yaşdan yuxarı  olan şəxslər daxildir.

 

     Simptomlar

Epileptik tutmaların təzahürləri müxtəlif xəstələrdə bir-birindən fərqlənə bilər. İlk növbədə simptomlar patoloji  ocağın baş beynin hansı  nahiyəsində meydana çıxması və yayılmasından asılıdır. Bu halda, əlamətlər beynin zədələnmiş hissələrinin funksiyaları ilə birbaşa əlaqədar olur. Həm tək-tək, həm də kombinə olunmuş şəkildə hərəki  pozuntular, nitq pozuntuları, əzələ tonusunun artması  və ya azalması, psixi proseslərin disfunksiyaları  baş verə bilər.

Simptomların təzahür şiddəti və miqdarı  da epilepsiyanın növündən asılı  olacaqdır.

Epilepsiyanın  klinik görünüşündə 3 dövr ayırd edilir:  iktal (tutma dövrü), postiktal (tutmadan sonrakı  dövr) və interiktal (tutmalararası  dövr). Postiktal dövrdə nevroloji  simptomlar qeyd edilməyə də bilər (epilepsiyaya səbəb olan xəstəliklərin – kəllə-beyin travmaları, işemik və ya hemorragik insult, baş beynin şişləri və s. simptomlarından savayı).

Generalizə olunmuş epileptik tutma bir qayda olaraq, qəflətən başlayır.

Böyük epileptik tutma ardıcıllıqla bir-birini əvəz edən bir neçə  mərhələdən ibarətdir:

  • Tutmadan əvvəlki mərhələ – tutmadan bir neçə saat əvvəl xəstəni sinir oyanıqlığının artımını xarakterizə edən narahat vəziyyət bürüyür. Baş beyində patoloji fəaliyyət ocaqları tədricən artaraq beynin yeni-yeni  şöbələrini  əhatə edir. Bir neçə saniyə davam edən auradan sonra xəstə huşunu itirir və yıxılır. Hər bir xəstə üçün aura  özünəməxsus ola bilər. Aura (qədim yunan dilindən tərcümədə “xəfif külək” mənasını  verir) bədən hərarətinin qalxması, həyəcan və narahatlıq hissi, qəribə dad və ya qoxu, görmə qavramasının dəyişilməsi, qarında xoşagəlməz hissiyyat, başgicəllənmə, daxili  ləzzət və ya qüssə duyğusu və digər şəkillərdə təzahür edə bilər. Xəstənin yıxılması  özünəməxsus səslə müşayiət olunur ki, bu da səs yarığının spazmı  və döş qəfəsi  əzələlərinin qıc olması ilə əlaqədar olur.
  • Tonik qıcolmalar – bütün əzələlər kəskin şəkildə gərilir, baş geri dönür və ya patoloji  ocağa əks istiqamətə tərəf çevrilir, dişlər bir-birinə bərk sıxılmış olur, boyun  venaları güclü surətdə şişmiş olur. Xəstə yıxılaraq yerə çırpılır, onun bədəni  qövs şəklini alır və o,  bu  vəziyyətdə qalır. Tənəffüsün dayanması  ilə əlaqədar olaraq  xəstənin sifəti  göyərir. Mərhələ qısamüddətlidir, təxminən 30 saniyə, nadir hallarda – bir dəqiqəyə qədər davam edir;
  • Klonik qıcolmalar – bədənin bütün əzələləri cəld, ritmik şəkildə təqəllüs edir. Tüpürcək ifrazı ağızdan köpük gəlməsi şəklində artır. Bu mərhələnin davametmə müddəti 5 dəqiqəyə qədərdir, sonra tənəffüs tədricən bərpa olunmağa başlayır və sifətin sianozu yox olur;
  • Stupor – patoloji elektrik fəallığı  ocağında güclü  tormozlanma başlanır, xəstənin bütün əzələləri  boşalır. Qeyri-iradi sidik və nəcis ifrazı baş verə bilər. Xəstə huşunu itirir, reflekslər qeyd edilmir. Bu mərhələ  30 dəqiqəyə qədər davam edir;
  • Yuxu – oyandıqdan sonra 2-3 gün müddətinə xəstəni baş ağrısı, zəiflik, hərəki  pozuntular narahat edə  bilər.

     Absanslar (petit mal)

Absans sözünün fransız dilindən tərcüməsi “yoxluq”,”olmamaq” mənasını  verir.

Absanslar müxtəlif formada təzahür edir, əzələ və hərəki pozuntularla müşayiət oluna bilər. Bunlara əsaslanaraq absanslar aşağıdakı növlərə bölünür:

  • Tipik (sadə) – 30 saniyəyə qədər davam edən şüurun itməsi baş verir. Digər simptomlar yoxdur. Parlaq işıq, gur səs tutmanı dayandıra bilər. Yüngül formalarda xəstə paroksizmin başlanmasından əvvəlki fəaliyyətini (hərəkət, danışıq) davam etdirə bilər, amma o, bunu ləng şəkildə edir. Tipik absans idiopatik epilepsiyaya xasdır.
  • Atipik (mürəkkəb) – şüurun itməsi, əzələ tonusunun və hərəki fəaliyyətin dəyişməsi ilə müşayiət olunur. Davametmə müddəti 5-20 saniyədir. Tutmalar simptomatik epilepsiyaya xasdır. Əzələ-hərəki komponentin növündən asılı  olaraq, atonik, mioklonik, tonik və avtomatik absanslar ayırd edilir.

Absanslar (kiçik tutmalar) daha zəif təzahürlərlə  özünü  göstərir. Mimiki  əzələlərin bir sıra səyrimələri ola bilər, əzələ tonusu kəskin enir (nəticədə xəstə yıxılır) və ya bütün əzələlərin gərilməsi baş verir ki, bu zaman xəstə müəyyən bir vəziyyət alır. Xəstə bir müddət  “donub qalır”, gözləri  bərələ bilər. Absanslar adətən uşaqlarda baş verir və uşağın fəaliyyətinin (oynamaq, danışıq) qısa müddətə (10 saniyəyədək) dayanması ilə xarakterizə olunur. Uşaq donub qalır, heç nəyə reaksiya vermir, bir neçə saniyədən sonra isə yarımçıq qalmış fəaliyyətini davam etməyə başlayır. Tutmadan sonra o, heç nəyi xatırlamır. Absansların sutka ərzində başvermə tezliyi  10 dəfələrlə ola bilər. Kiçik tutmalar adətən məktəbəqədər yaş dövründə başlayır.

     Parsial  tutmalar

Parsial tutmalar müxtəlif simptomlarla təzahür edir ki, bu da epileptik ocağın lokalizasiyasından asılıdır. Parsial tutmaların xarakteri  patoloji  ocağın beyin qabığının hansı nahiyəsində yerləşməsindən asılıdır. Onlar üçün daha çox Cekson hərəki tutmaları  xarakterikdir: sifətdə (presentral qırışığın aşağı nahiyəsinin zədələnməsi), əldə və əl barmaqlarında (presentral qırışığın orta nahiyəsinin zədələnməsi) və ya pəncədə və ayaq barmaqlarında (presentral qırışığın yuxarı  nahiyəsinin və parasentral paycığın zədələnməsi) kloniki  səyrimələrin olması.

Postsentral qırışığın zədələnməsi zamanı sensor  Cekson tutmaları – zədələnmə nahiyəsinə uyğun paresteziya tutmaları qeyd edilir. Premotor qabıqda epileptik ocaqlar (presentral qırışıqdan öndə) başın və gözlərin əks tərəfə çevrilməsinə, ənsə payında (mahmız şırım) – əks tərəfdəki görmə sahəsində fotopsiyalara, yuxarı  gicgah qırışığının qabığında – eşitmə hallüsinasiyalarına, mediobazal gicgah qabığında (hippokamp) və gicgah payının badamcığında – iybilmə və dadbilmə hallüsinasiyalarının və s.  meydana çıxmasına səbəb olur.

Sadə, mürəkkəb və ikincili generalizə olunmuş parsial epileptik tutmaları  ayırd edilir.

Mürəkkəb parsial tutmalar, bir qayda olaraq, daha qəliz kliniki təzahürlərlə fərqlənir və həmişə müəyyən şüur dəyişiklikləri ilə – baş verən hadisələrə reaksiya verməyin mümkün olmaması  və ya qavramanın pozulması  ilə müşayiət olunur. Qavrama pozulması  tutmalarına mürəkkəb hallüsinator fenomenlər (görmə və eşitmə) və xüsusilə xarakterik olan depersonalizasiya və derealizasiya halları  xasdır. Depersonalizasiya fenomenləri  xəstə tərəfindən öz bədənindən gələn hissiyyatın qeyri-adi  şəkildə qavranılması  formasında təzahür edir. Bu təəssüratlar o dərəcədə qeyri-adi olur ki, xəstə çox vaxt onları  təsvir etməkdə çətinlik çəkir. Eyni  sözləri ətraf mühitin qavranılması  barəsində də demək olar. Burada derealizasiya (hər şey qeyri-adidir, hərəkətsizdir, solğundur; əşyalar dəyişilmişdir və s.) qeyd edilir. Tez-tez tanış olanlar tanınmaz şəkildə qavranılır (jamais vu), ilk dəfə görünənlər isə, əksinə tanış gəlir (deja vu). Bəzən tutma xəstə tərəfindən yuxuda  olmuş kimi hiss edilir (yuxuyabənzər hal). Mürəkkəb parsial tutmanın digər komponenti və təzahürü  epileptik avtomatizm – mövcud şəraitdə yersiz olan stereotip hərəkətlər ola bilər. Xəstə ciblərini eşələyir və ya güya nəyisə axtarır, soyunur  və ya bir yerdən digərinə keçir, donquldanır  və ya əl-qol hərəkətləri edir. Baş verən bu avtomatizm tutmalarını  xəstə ya heç yadına sala bilmir, ya da kəsik-kəsik xatırlayır. Daha nadir – ambulator avtomatizm hallarında  isə xəstə huşsuz bir vəziyyətdə olduğu halda müəyyən davranış  proqramını  yerinə yetirir, məsələn, öz iş yerinə gəlir, amma hadisənin necə baş verdiyini  tamamilə xatırlamır. Mürəkkəb vegetativ-visseral tutmalar qarın və döş nahiyələrində qeyri-adi  hissiyyatlarla təzahür edə, ürəkbulanma, bəzən də qusma  ilə müşayiət oluna bilər. Bu zaman tutma zahirən absansı  xatırlada bilər, lakin  EEQ  müayinəsi zamanı  absans üçün xarakterik olan dəyişikliklər aşkar edilmir (psevdoabsans). Psixi fenomenlər  – qorxu, fikirlərin tez-tez bir-birini əvəz etməsi, sayrışan xatirələr (psixi tutmalar) ya tutmanın yeganə təzahürü, ya da mürəkkəb parsial tutmanın bir komponenti ola bilər (V.A. Karlov).

İkincili yayılmış parsial tutmalar generalizə olunmuş qıcolmalarla tamamlanır.

Qıcolma səyrimələri və ya keyimə biləkdən, dabandan və ya baldırdan  başlayır, lakin onlar bədənin tam yarısına yayıla və ya böyük epileptik tutmaya çevrilə bilər. Sonuncu vəziyyətə ikincili generalizə olunmuş  tutma deyilir.

     Epileptik status

Epileptik  status bir-birini təqib edən tutmalar seriyasına deyilir. Tutmalararası  dövrdə xəstənin huşu bərpa olmur, əzələ tonusu  aşağı  olur və reflekslər qeydə alınmır. Xəstənin bəbəkləri  genişlənmiş, daralmış və ya müxtəlif ölçülərdə ola bilər; nəbzi ya sürətlənmiş olur, ya da çətinliklə əllənir. Bu vəziyyət, dərhal tibbi yardım göstərilməsini tələb edir, çünki  beynin artan hipoksiyası  və ödemi  ilə xarakterizə olunur. Vaxtında tibbi  müdaxilənin olmaması geridönməz nəticələrə və letal sonluğa gətirib çıxara bilər.

Bütün epileptik tutmalar ani bir başlanğıca malikdir  və spontan şəkildə sona çatır.

 

     Diaqnoz və diferensial diaqnostika

Epilepsiyanın diaqnostikası  anamnestik məlumatlara, xəstənin fizikal müayinəsinə, elekroensefaloqrafiyaya (EEQ) və neyrovizualizasiyanın (baş beynin MRT və KT müayinələri) məlumatlarına əsaslanmalıdır. Eləcə də epileptik və digər tutmaları  fərqləndirmək; eyni zamanda  epileptik tutmaların növünü  və epilepsiyanın formasını  müəyyənləşdirmək lazımdır. Xəstəni rejimin tövsiyələri  ilə tanış etmək, eləcə də dərman terapiyasını, onun xarakterini  və cərrahi müalicə ehtimalını  qiymətləndirmək çox vacibdir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, epilepsiya diaqnozu  ilk növbədə klinik məlumatlar əsasında və  EEQ  müayinəsinin nəticələrinə əsasən qoyulur.

Epilepsiyanın diaqnostikası  nevropatoloqlar və epileptoloqlar tərəfindən həyata keçirilir. Epilepsiya diaqnozu  olan xəstələrin əsas müayinə metodu elektroensefaloqrafiyadır. Bu metodun heç bir əks-göstərişi  yoxdur. Epileptik fəallığı aşkar etmək üçün  EEQ  istisnasız olaraq  bütün xəstələrə aparılır. Epileptik fəallığın ən çox  müşahidə olunan variantları: kəskin dalğalar, yapışmalar (piklər), “pik-yavaş dalğa”  və  “kəskin dalğa-yavaş dalğa”  kompleksləridir. EEQ-nin müasir  kompüter analizi  metodları  patoloji  bioelektrik fəaliyyət mənbəyinin lokalizasiyasını  müəyyən etməyə imkan verir. Tutma zamanı  EEQ-də epileptik aktivlik əksər hallarda qeydə alınır, interiktal dövrdə  EEQ  nəticələri xəstələrin 50%-də normal olur. EEQ funksional testlər (fotostimulyasiya, hiperventilyasiya) ilə birlikdə aparıldıqda bir çox hallarda epileptik dəyişikliklər aşkara çıxır. EEQ  müayinəsi  (funksional sınaqlar və ya onların iştirakı olmadan) nəticəsində epileptik fəaliyyətin aşkar edilməməsi, hələ  epilepsiyanın mövcudluğunu istisna etməyə əsas vermir. Belə hallarda təkrari  müayinə və ya keçirilmiş  EEQ müayinəsinin videomonitorinqi aparılır.

Epilepsiyanın diaqnostikasında aparılan neyrovizualizasiya  tədqiqat metodları  arasında ən qiymətli metod – baş beynin MRT  müayinəsidir. MRT-nin aparılması  lokal  başlanğıclı  epileptik tutmaları  olan bütün xəstələr üçün göstərişdir. Bu metod epileptik tutmaların yaranmasına gətirib çıxaran xəstəlikləri (anevrizma, şiş) və ya epilepsiyanın etioloji  faktorlarını (mezial temporal skleroz) aşkar etməyə imkan verir. Həmçinin, “Farmakorezistent epilepsiya” diaqnozlu xəstələri  cərrahi  müalicəyə göndərməzdən əvvəl mərkəzi  sinir sisteminin zədələnmiş nahiyəsini müəyyən etmək üçün MRT aparılmalıdır. Bəzi  hallarda (məsələn, ahıl  yaşlı  xəstələrdə) əlavə tədqiqatların: qanın biokimyəvi  analizi, göz dibinin müayinəsi, EKQ-nin keçirilməsi vacibdir.

Epileptik tutmaları epileptik  mənşəli olmayan digər paroksismal vəziyyətlərdən (bayılmalar, psixogen hücumlar, vegetativ krizlər) diferensiasiya etmək vacibdir.

 

     Müalicə

Əksər insanlar epilepsiyanı  sağalmaz bir xəstəlik hesab edir. Lakin müasir təbabət bu fikri tamamilə rədd edir.

Müalicənin əsasını  sağlam həyat tərzinə riayət edilməsi ilə bərabər epilepsiya əleyhinə dərman preparatlarının uzunmüddətli, müntəzəm və daimi  qəbul edilməsi təşkil edir.

Epilepsiyanın müalicəsinin bütün metodları  tutmaların dayandırılmasına, həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına və remissiya mərhələsində dərman qəbulunun bitməsinə yönəlmişdir. 70% hallarda  vaxtında və adekvat təyin edilmiş müalicə, epileptik tutmaların dayandırılmasına gətirib çıxarır. Antiepileptik preparatları  təyin etməzdən əvvəl ətraflı  kliniki müayinələr aparmaq, MRT  və EEQ  nəticələrini təhlil etmək lazımdır. Xəstə və onun yaxınları  dərman preparatlarını  qəbul etmək qaydaları ilə yanaşı  onların mümkün olan əlavə təsirləri barədə də məlumatlandırılmalıdırlar. Xəstənin hospitalizasiyasına göstərişlər: həyatında ilk dəfə epileptik tutmanın baş verməsi, epileptik status və epilepsiyanın cərrahi  müalicəyə ehtiyacının olmasıdır.

Epilepsiya kifayət qədər ciddi və təhlükəli xəstəlik olmasına baxmayaraq, müasir diaqnostika üsullarının köməkliyi ilə və düzgün təyin olunmuş müalicə nəticəsində təxminən  50%  hallarda o, müalicə edilə bilər. Xəstələrin təxminən 70%-də isə stabil bir remissiya əldə etmək mümkündür. Əgər diaqnoz ilk dəfə qoyulmuşdursa və dərhal dərman terapiyası kursu tətbiq edilibsə, bu zaman xəstələrin  2/3-də epilepsiya tutmaları  ya ümumiyyətlə təkrarlanmır, ya da ən azı  bir neçə il müddətində baş vermir.

Epilepsiyanın müalicəsi xəstəliyin növündən, formasından, simptomatikasından və xəstənin yaşından asılı  olaraq konservativ və ya cərrahi üsulla aparılır. Daha çox konservativ metod tətbiq edilir. Çünki antiepileptik preparatların tətbiqi  xəstələrin demək olar ki, 90%-nə  davamlı müsbət təsir göstərir.

Epilepsiyanın medikamentoz müalicəsi bir neçə əsas mərhələdən ibarətdir:

  • Diferensial diaqnoz – düzgün dərmanı seçmək üçün xəstəliyin formasını və tutma növünü müəyyən etməyə imkan verir;
  • Səbəblərin tapılması – epilepsiyanın simptomatik (ən çox yayılmış ) forması zamanı  struktur defektləri (anevrizma, baş beynin xoş  və ya bədxassəli şişləri) aşkar etmək üçün baş beynin ətraflı müayinəsi;
  • Tutmaların qarşısının alınması – risk faktorlarını: yorğunluq, yuxu, stress, hipotermiya, spirtli içkilərin qəbulu və s. tamalilə aradan qaldırmaq arzuolunandır;
  • Epileptik statusun və ya tək-tək baş verən tutmaların aradan qaldırılması – təxirəsalınmaz yardım göstərməklə, bir antikonvulsant preparat və ya dərman kompleksi təyin etməklə həyata keçirilir.

Xəstələrin yaxınlarını diaqnoz  və tutma zamanı  düzgün davranış qaydaları  barədə məlumatlandırmaq çox vacibdir. Bu, ondan ötrü edilməlidir ki, insanlar epilepsiyalı  xəstələri qıcolma tutmaları  və  yıxıldıqları  zaman zədə almaqdan necə qorumağı, dilin dişlənməsi və nəfəs yolunu tutmasının qarşısının alınmasını, tənəffüsün dayanmasına imkan verməməyi bacarsınlar.

     Dərman  müalicəsi

Təyin olunmuş dərmanların daim qəbul edilməsi, inamla tutmalar olmayan sakit bir həyat yaşamağa  imkan verir.  Xəstənin yalnız  epileptik aura göründüyündə dərman qəbul etməyə başlaması  qətiyyən yolverilməzdir. Tabletlər vaxtında qəbul edildiyi  təqdirdə, auralar heç meydana gəlmir.

Epilepsiyanın konservativ müalicəsi zamanı  xəstələr aşağıdakı  qaydalara riayət etməlidirlər:

  • dərman qəbul etmənin qrafikinə ciddi  riayət etməli və dozanı  dəyişdirməməli;
  • heç vaxt özbaşına olaraq  digər dərmanları  təyin etməməli;
  • təyin olunan preparatın  əczaçılıq şəbəkəsində tapılmaması  və ya çox yüksək bir qiymətə olması səbəbindən onun analoquna  keçid zərurəti yaranarsa, bu barədə mütləq müalicə həkiminə  məlumat verməli və uyğun  əvəzedicinin seçilməsi üçün ondan məsləhət almalı;
  • dayanıqlı  müsbət dinamika əldə etdikdən sonra nevropatoloqun icazəsi  olmadan müalicəni dayandırmamalı;
  • müalicə həkiminin bütün qeyri-adi simptomlar, xəstənin səhhətində müsbət  və  ya mənfi  dəyişikliklər, əhval-ruhiyyəsi və ümumi vəziyyəti barəsində vaxtında məlumatlandırılması.

Xəstələrin yarısından çoxu, ilkin diaqnoz qoyulduqdan və bir antiepileptik preparat təyin edildikdən sonra, seçilmiş monoterapiyaya riayət edərək  bir çox illər uzunu tutmalar olmadan yaşayırlar. Müalicə həkiminin əsas vəzifəsi optimal dozanı  seçməkdir. Epilepsiyanın dərman müalicəsi kiçik dozalardan başlanılır  və bu zaman xəstənin vəziyyəti ciddi  nəzarət altında saxlanılır. Tutmalar dərhal dayandırılmazsa, davamlı  bir remissiya meydana gələnə qədər preparatın dozası  tədricən artırılır.

Epilepsiyası olan xəstələrə ən çox aşağıdakı  qrup preparatları  təyin edirlər:

  • Karboksamidlər – Karbamazepin (10-25 mq/kq dozasında, sutkada 3 dəfəyə qəbul etməklə), Finlepsin, Aktinerval, Kimyon, Zeptol, Karbasan, Teqretol;
  • Valproatlar – Depakin (16-60 mq/kq dozasında, sutkada 3 dəfə qəbul etməklə), Depakin Xrono, Enkorat Xrono, Konvuleks, Konvuleks Retard, Valpоrin Retard;
  • Suksimidlər – Etosuksimid və ya Suksilep (10-30 mq/kq dozasında, sutkada 2 dəfəyə qəbul etməklə), Pufemid;
  • Benzodiazepinlər- Klonazepam (0,03-0,3 mq/kq dozasında, sutkada 2-3 dəfəyə qəbul etməklə), Rivotril, Antelepsin;
  • Fenitoinlər – Fenitoin və ya Difenin (3-8 mq/kq dozasında, sutkada 2-3 dəfəyə qəbul etməklə), Alepsin;
  • Barbituratlar – Fenobarbital (2-4 mq/kq dozasında, sutkada 2 dəfə qəbul etməklə), Lüminal, Benzonal, Heksamidin və

Epilepsiyanın  müalicəsi üçün  ilkin seçim preparatları  karboksamidlər və valprоatlardır. Onlar  yaxşı  terapevtik effekt verir və minimum əlavə təsirlərə malikdir. Sutka ərzində xəstəyə, xəstəliyin şiddətindən asılı olaraq  600-1200 mq Karbamazepin və ya 1000-2500 mq Depakin təyin edilir. Doza sutka ərzində 2-3 qəbula bölünür.

Fenobarbital və  Fenitoin sırası  preparatları  hal-hazırda köhnəlmiş hesab olunur. Onlar çoxsaylı  təhlükəli əlavə təsirlər verir, sinir sistemini zəiflədir  və asılılıq  yarada bilir. Odur ki, müasir dövrdə nevropatoloqlar çox vaxt onları  təyin etmirlər.

İstifadə etmək üçün ən rahat variant  valproatların və karboksamidlərin uzunmüddətli təsirə malik (Depakin Xrono, Enkorat Xrono, Finlepsin Retard, Teqretol HRC) formalarıdır. Bu preparatları  sutkada 1-2 dəfə qəbul etmək  kifayətdir.

Tutmaların  növünə görə epilepsiya aşağıdakı  preparatlarla müalicə olunur:

  • Yayılmış (generalizə olunmuş) tutmalar:
  1. a) Oyaq vaxtı baş verən tutmalar zamanı: Valproatlar, Fenobarbital, Difenin, Karbamazepin, Heksamidin;
  2. b) Yuxuda baş verən tutmalar zamanı: Karbamazepin, Difenin, Heksamidin, Valproatlar, Fenobarbital;
  • Absanslar:
  1. a) Tipik formalarında: Valproatlar, Etosuksimid, Trimetin, Klonazepam, Fenobarbital;
  2. b) Atipik formalarında: Valproatlar, Klonazepam, Nitrazepam, Etosuksimid, Fenobarbital;
  • Mioklonik tutmalar – yalnız Valproatlar, çünki Fenitoin və Karbamazepin heç bir effekt vermir.
  • Parsial tutmalar:
  1. a) Sadə simptomatika ilə: Benzonal, Fenobarbital, Heksamidin, Karbamazepin, Valproatlar, Difenin;
  2. b) Mürəkkəb simptomatika ilə: Karbamazepin, Seduksen, Difenin, Heksamidin, Fenobarbital, Xlorakon, Benzonal, Valproatlar.
  • İdiopatik forma – Valproatlar (V.N. Ştok).

 

Anti-epileptik dərmanların ən müasir nümayəndələri – Tiaqabin və Lamotricin özlərini praktikada çox yaxşı  göstərmişdir.

Tiaqabin (Qabitril) – başlanğıc doza sutkada 4 mq təşkil edir. Sonra  dozanı  tədricən artıraraq terapevtik normaya qədər (sutkada 2-4 dəfə qəbul etməklə, 32-56 mq-a qədər) çatdırırlar.

Lamotricin (Lamiktal, Konvulsan) – başlanğıc dozası  sutkada 25 mq təşkil edir. Minimal dozanın 2 həftəlik qəbulundan sonra sutkalıq dozanı  50 mq-a qədər artırırlar. Sistematik olaraq hər növbəti  7-14  gündən bir dozanı  tədricən terapevtik normayadək (sutkada 0,1-0,2 q, nadir hallarda isə 0,5 q-dək) artırırlar.

Belə ki, əgər həkim tövsiyə  edirsə və maliyyə  imkanları  icazə verərsə, onları  seçmək məsləhət görülür.

Dərman müalicəsinin sona çatması  barəsində ən azı  5 il davam edən dayanıqlı  remissiyadan sonra düşünmək olar. Epilepsiyanın müalicəsini  6 ay ərzində dərmanın dozasını tədricən azaldaraq tam kəsməklə sona yetirirlər.

     Epilepsiya  tutması  zamanı ilk  yardım

Əgər epilepsiyalı  xəstədə tutma yaranıbsa, ona necə kömək etməli? Beləliklə, əgər bir nəfər birdən-birə yıxılsa,​ əlləri ilə ayaqlarını qəribə bir şəkildə oynatmağa başlasa və başını  geri atsa, baxın və əmin olun ki, onun bəbəkləri  genişlənib. Bu, epilepsiya tutmasıdır.

Hər şeydən əvvəl, tutma zamanı  üzərinə düşə biləcək bütün əşyaları  xəstədən uzaqlaşdırın. Sonra onu böyrü  üstə çevirin və travmanın qarşısını  almaq üçün başının altına yumşaq bir şey qoyun. Əgər xəstədə qusma yaranarsa, onun başını  yana çevirin, bu vəziyyətdə qusuntu kütləsinin tənəffüs yoluna düşməsinə mane olmuş olarsınız.

Epileptik tutma zamanı  xəstəyə içməyə heç nə verməyin və onu tutub saxlamağa çalışmayın. Onsuz da buna gücünüz çatmayacaq. Ətrafdakılardan  həkim çağırmağı xahiş edin.

 

     Xəstənin epileptik statusdan çıxarılması

Epileptik statusda olan xəstəyə yerində və daşındığı  zaman yardım edərkən ilk növbədə asfiksiyanın qarşısını  almaq (hava borusunun, intubasiyanın tətbiqi) lazımdır. Əgər xəstə epileptik statusdadırsa (tutma saatlarla, hətta günlərlə davam edə bilər), bu zaman ona  Sibazon (Diazepam, Relanium, Seduksen) – vena daxilinə 10 mq preparatı  20 ml  40%-li Qlükoza məhlulunda həll etməklə yeridilir. Əgər epileptik status davam edərsə, 10-15 dəqiqə sonra inyeksiya təkrar edilə bilər.

Bəzən Sibazon və  onun analoqlarının tətbiqi  effektiv olmur, o zaman  Fenitoin, Heksenal  və ya Tiopental-natriumun köməyinə müraciət edirlər. Bu preparatları  venadaxili  tədricən, hər 5-10 ml-dən sonra 3 dəqiqəlik fasilə  verərərək vururlar  ki, hemodinamikanın fatal surətdə pisləşməsi və ya tənəffüsün dayanması  baş verməsin.

Əgər heç bir  inyeksiya xəstəni epileptik statusdan çıxara bilmirsə, bu zaman oksigenlə azotun (1:2 nisbətində) inhalyasion məhlulundan istifadə etmək lazım gəlir. Lakin bu metodu tənəffüsün çətinləşməsi, kollaps və ya koma vəziyyətlərində tətbiq etmək olmaz.

Epileptik statusun uzunsürən formasında, həmçinin ahıl xəstələrə qlükokortikoidlər (sutkada 2-3 dəfə 250 mq Hidrokortizon və ya 20-40 mq Metilprednizolon) tətbiq edirlər. Xəstə epileptik statusdan çıxarıldıqdan sonra onun tənəffüs yollarının keçiriciliyinin tamlığına, hidratasiyasına, qidalanmasına, sidik kisəsinin vaxtında boşaldılmasına nəzarət olunmalıdır. Xəstənin vəziyyəti sabitləşdikdən sonra epilepsiya əleyhinə preparatların per oral qəbulunu davam etdirirlər.

     Epilepsiyanın cərrahi müalicəsi

Baş beyində anevrizma, abses və ya  şişlərin olması  ilə bağlı  simptomatik epilepsiya hallarında həkimlər tutmaların səbəbinin aradan qaldırılması  üçün cərrahi  əməliyyata müraciət etmək məcburiyyəti qarşısında qalırlar. Bu, adətən yerli anesteziya altında həyata keçirilən mürəkkəb cərrahiyyə əməliyyatlarıdır. Əməliyyat zamanı  xəstənin huşu aydın olmalıdır ki, onun vəziyyətinə əsasən ən mühüm funksiyalar: hərəki, nitq və görmə üçün cavabdeh olan beyin hissələrinin toxunulmazlığına nəzarət etmək mümkün olsun.

Epilepsiyanın temporal  forması  cərrahi  müalicəyə yaxşı  tabe olur. Əməliyyat  zamanı  cərrah ya beynin gicgah payını  tam rezeksiya edir, ya da yalnız badamabənzər  cismi  və / və ya  hippokampı  kəsib götürür. Belə müdaxilələrin müvəffəqiyyət nisbəti çox yüksək – 90%-ə qədər olur.

Nadir  hallarda, yəni  anadangəlmə hemisferası (beyin yarımkürələrinin birinin  inkişaf etməməsi) olan uşaqlara  hemisferoektomiya, yəni  xəstə yarımkürənin kəsilib götürülməsi əməliyyatı həyata keçirilir ki, sinir sisteminin qlobal patologiyalarının, o cümlədən epilepsiyanın qarşısını  almaq mümkün olsun. Bu uşaqlarda gələcək üçün  proqnoz yaxşıdır, çünki  insan beyninin potensialı  böyükdür  və bir yarımkürə tamdəyərli  həyat və aydın düşüncə  üçün kifayət edə bilir.

Epilepsiyanın ilkin diaqnoz qoyulmuş  idiopatik forması  zamanı  kallozotomiya  əməliyyatı (beynin iki yarımkürələri arasında əlaqəni təmin edən döyənək cismin kəsilməsi) çox effektivdir. Belə müdaxilə, xəstələrin təxminən 80%-də epileptik tutmaların yenidən yaranmasına mane olur.

 

     Proqnoz

Epilepsiya zamanı  iş qabiliyyətinin saxlanılması  tutmaların  başvermə  tezliyindən asılıdır. Remissiya mərhələsində tutmalar getdikcə daha az və gecələr baş verdiyi zaman xəstə (gecə işi və ezamiyyətləri çıxmaq şərtilə) işləmək imkanını  saxlamış olur. Huşun  itməsi  ilə müşayiət olunan  epilepsiyanın gündüz  tutmaları  xəstənin əmək qabiliyyətini məhdudlaşdırır.

Epilepsiya xəstənin həyatının bütün aspektlərinə təsir etdiyinə görə vacib tibbi və sosial problemdir. Problemin ən ağrılı  tərəflərindən biri – epilepsiya və onu müşayiət edən psixi pozuntular  barəsində insanlarda düzgün təsəvvürün olmamasıdır. Düzgün müalicə alan xəstələrin əksəriyyəti tutma olmadan normal  bir həyat  tərzi  keçirirlər.

Epilepsiya düzgün müalicə olunduqdan sonra, bu cür xəstəliyin olduğu şəxslərin 80%-i heç bir tutmasız  və fəaliyyət məhdudiyyəti  olmadan yaşayırlar.

Bir çox insanlar tutmanın qarşısını  almaq üçün bütün ömrü  boyu antiepileptik dərmanlar qəbul  etməlidirlər. Nadir hallarda,  əgər xəstədə bir neçə il ərzində tutmalar yoxdursa, həkim dərman qəbulunu ləğv edə bilər. Epilepsiya onunla təhlükəlidir ki, boğulma (tutma  zamanı  xəstə  üzü  üstə balışın üzərinə yıxılarkən bu mümkündür) və ya yıxılma kimi  hallar travmaya və  ya  ölümə səbəb ola bilər. Bundan əlavə, epileptik tutmalar qısa müddət ərzində dalbadal meydana  gələ  bilər ki, bu da tənəffüsün dayanmasına gətirib çıxara bilər.

Ümumi tonik-klonik tutmalara gəldikdə, onlar  ölümcül  bir nəticəyə gətirib çıxara bilər. Bu tutmaları  keçirən  insanların daimi nəzarətə ehtiyacı var.

Epilepsiyalı  xəstələr tez-tez onların tutmalarının digər insanları  qorxutması  ilə rastlaşırlar. Xəstə uşaqlar  sinif yoldaşları  tərəfindən mənfi  münasibətdən əziyyət  çəkə bilərlər. Həm də belə bir xəstəliyi olan  uşaqlar idman oyunlarında  və  yarışlarında  iştirak edə bilməzlər. Antiepileptik terapiyanın düzgün seçilməsinə baxmayaraq, onlarda  hiperaktiv davranış  və təhsil  prosesində  çətinliklər ortaya  çıxa bilər.

Epilepsiyalı  xəstələr müəyyən fəaliyyət növlərində (məsələn, avtomobilin idarə edilməsi) məhdudlaşma ilə üzləşə bilər. Epilepsiyanın ağır formaları  ilə xəstə olan insanlar xəstəliyin ayrılmaz  bir hissəsi olan psixi vəziyyətlərini nəzarət altında saxlamalıdırlar.

 

     Profilaktika

Epilepsiyanın  profilaktikası  üçün kəllə-beyin travmalarına, intoksikasiyara və yoluxucu xəstəliklərə yol verməmək, epilepsiya xəstələri arasında mümkün nikahların qarşısının alınması, uşaqlarda bədən temperaturunun adekvat dərəcəyə qədər azaldılması  və  bununla da mümkün epileptik tutmanın yaranmasına  imkan  verməmək  kimi  tədbirlər həyata keçirilməlidir.

 

 

Digər məqalələrimizə keçid:

https://nevropatologiya.az/2021/09/06/elektroensefaloqrafiya-eeq/

https://nevropatologiya.az/2021/08/16/nevrozlar/

 https://nevropatologiya.az/2021/08/17/bas-beynin-sisl%c9%99ri/

 

 

“Azərbaycanda geniş yayılmış sinir xəstəlikləri” (Bakı, “Xəzər Universitei” nəşriyyatı, 2019) kitabından (12655 N-li müəlliflik şəhadətnaməsi). Məqalə ilk dəfə 2018-ci ildə medsite.az tibbi internet saytında dərc olunmuşdur.

     Müəllif: Fərhad  Əhmədov.  Həkim – nevropatoloq

 

Ferhad Ahmedov 2 Yorumlar