İşemik insult

İşemik insult beyin qan dövranının pozulması olub,  qəflətən yaranan və 24 satdan artıq davam edən ocaqlı nevroloji  və ümumi beyin simptomlarının meydana çıxması v

ə ya daha qısa müddətdə  xəstənin ölümünə səbəb olması  ilə xarakterizə olunur. Xəstəliyin XBT-10 üzrə kodu I63-dür.

İşemik insult – patoloji bir vəziyyət olub, müstəqil xəstəlik deyil, ürək-damar sisteminin müxtəlif xəstəlikləri zamanı  proqressivləşən ümumi və ya yerli damar zədələnmələri çərçivəsində inkişaf edən epizoddur. Bir qayda olaraq, işemik insult aşağıdakı xəstəlikləri müşayiət edir: arterial hipertoniya, ateroskleroz, revmatik ürək qüsuru,  ürəyin işemik xəstəliyi, şəkərli diabet və damarları  zədələyən digər patologiyalar. İşemik insultun klinikası damar pozuntularının lokalizasiyasından asılı olan ümumi beyin və ocaqlı simptomlardan ibarətdir. İşemik insultun ən mühüm instrumental diaqnostika vasitələri, eləcə də onu hemorragik insultdan  fərqləndirmə üsulları  beynin KT və MRT-dir.

Epidemiologiya

Hər il dünya əhalisinin hər 1000 nəfərinə düşən insultların sayı  1- 4 arasında dəyişir. Bütün insultların yarısı  70 yaşdan yuxarı  insanlarda inkişaf edir. Son statistik məlumatlara görə Azərbaycanda  il ərzində hər 100 min əhali  arasında 200-300 insultla xəstələnmə halı  qeydə alınır.

İşemik insult bütün insult hallarının 70-85%-ni təşkil edir. Birinci ay ərzində ölüm halları 15-25%, birinci il ərzində isə  29-40% təşkil edir. Xəstələrin yaşı artdıqca, insultdan ölüm hallarının miqdarı  da çoxalır. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə insultdan ölüm  bütün ölüm səbəbləri arasında 2-3-cü yeri tutur və hər 100 000 əhaliyə 80 nəfər təşkil edir.

 

İşemik insultların təsnifatı

İşemik insult ürək-damar sisteminin bu və ya digər xəstəliyinin nəticəsi ola bilər. İşemik insultun  bir neçə patogenetik variantları  var. Ən geniş yayılmış TOAST təsnifatında (Trial of Org 10172 in Acute Stroke Treatment),  işemik insultun aşağıdakı  variantları  ayırd edilir:

• Kardioembolik – aritmiya, ürək qapaqlarının xəstəlikləri, miokard infarktı səbəbindən meydana gələn işemik insult;
• Aterotrombotik – iri arteriyaların aterosklerozu səbəbindən arterio-arterial emboliyanın baş verməsi nəticəsində yaranan işemik insult;
• Lakunar – kiçik ölçülü arteriyaların okklüziyası səbəbindən baş verən işemik insult;
• digər, nadir səbəblərlə: qanın hiperkoaqulyasiyası, qeyri-aterosklerotik vaskulopatiyalar, arteriya divarının təbəqələşməsi və s. nəticəsində yaranan işemik insult;
• Naməlum mənşəli işemik insult – dəqiq diaqnozun qoyulması  səbəbi müəyyənləşdirilməmiş insulta və ya 2 və daha artıq ola biləcək səbəblərə görə mümkün olmadıqda.

Bundan əlavə, kiçik insult da ayırd edililir ki, bu zaman simptomlar xəstəliyin ilk 3 həftəsində azalmağa doğru gedir.

İnsult prosesinin gedişinə görə inkişaf etməkdə olan insult (zaman keçdikcə nevroloji çatışmazlığın artması  ilə xarakterizə olunur) və tamamlanmış insult (nevroloji  pozuntuların sabitləşməsi və ya geriyə  inkişafı  zamanı) ayırd edilir.

Zədələnmiş damar hövzəsinə görə:

• Karotid hövzəsində işemik insult

–           Daxili yuxu arteriyasında.

–           Ön beyin arteriyasında.

–           Orta beyin arteriyasında.

 

• Vertebrobazillyar hövzəsində işemik insult

–           Vertebral arteriyada.

–           Bazilyar arteriyada.

–           Arxa beyin arteriyasında.

–           Beyincik infarktı.

–           Talamusun infarktı.

İşemik insultun bir neçə dövrü ayırd edilir:

• Ən kəskin dövr ilk 3 gündür. Bunlardan, ilk 3 saat “terapevtik pəncərə” adını almışdır. Bu müddət ərzində trombolitik preparatları  sistem şəklində orqanizmə yeritmək mümkündür. İlk 24 saat ərzində simptomların yox olması  zamanı  beyin qan dövranının keçici  pozulması diaqnozu qoyulur;
• Kəskin dövr – 4 həftəyədək;
• Erkən bərpa dövrü – 6 ayadək;
• Gecikmiş bərpa dövrü – 2 ilədək;
• Qalıq əlamətlər dövrü – 2 il sonra.

Ağırlıq dərəcəsinə görə işemik insultlar 3 qrupa bölünür:

• Yüngül dərəcəli – nevroloji simptomatika o qədər də ağır şəkildə ifadə olunmur, xəstəliyin yaranmasından sonra 3 həftə müddətində əlamətlərin geriyə  inkişafı  baş verir.
• Orta dərəcəli – bu zaman ocaqlı simptomatika üstünlük təşkil edir, huşun pozulması qeyd edilmir.
• Ağır dərəcəli – insultun gedişi ümumi beyin əlamətlərinin üstünlük təşkil etməsi ilə xarakterizə olunur, huşun pozulması və kobud ifadə olunmuş ocaqlı  simptomatika qeyd edilir (tez-tez beyin strukturlarının dislokasiyası simptomları meydana gəlir).

 

Etiologiya və patogenez

İşemik insult ayrı  bir xəstəlik sayılmadığından, onun üçün vahid etioloji amili müəyyən etmək mümkün deyil. Bununla yanaşı, işemik insultun yaranma tezliyinin artması ilə əlaqəli risk faktorları  mövcuddur.

Risk faktorları  və təsiredici amillər

• Anamnezində tranzitor işemik həmlənin (beyin qan dövranının keçici pozulmaları) olması. TİH  keçirmiş xəstələrin 40% -də, işemik insult 5 il ərzində (birinci ay ərzində 20%-də, 50%-də birinci il ərzində) baş verir. Eyni qrupa həmçinin, TİH-lə təzahür edən simptomatik karotid stenoz, yəni yuxu arteriyasının en kəsiyinin  70%-dən çoxunun aterosklerotik düyün tərəfindən daralması da aid edilir. TİH həmçinin miokard infarktı riskini  də  artırır: miokard infarktından ölənlərin təxminən 50%-i  TİH keçirmiş şəxslərdir.
• Arterial hipertenziya. İnsult ehtimalı təxminən 5 qat artır.
• Hiperlipidemiya: hiperxolesterinemiya, hipertriqliseridemiya.
• Ahıllıq və qocalıq dövrü. 65-74 yaşlarda olan insanlarda insultun başvermə tezliyi 45-54 yaş arasında olan dövrə nisbətən 6 dəfə çoxdur.
• Səyrici aritmiya. Risk artımı 3 – 5 dəfədir.
• Siqaret çəkmək. Risk artımı 2 – 4 dəfədir.
• Şəkərli diabet xəstəliyi. Risk artımı 2 – 4 dəfədir.
• Ürəyin işemik xəstəliyi. Risk artımı 2 – 4 dəfədir.
• Anamnezdə “kiçik insultun“ olması.
• Alkoqoldan sui-istifadə. Qeyd etmək lazımdır ki, spirtli içkilərin böyük (gündə 60 q-dan çox) və orta (gündə 12-24 qram arasında) miqdarda qəbul edilməsi insultun yaranma ehtimalını artırırsa, onun kiçik miqdarda (gündə 12 qram) qəbulu əksinə, insultun yaranma ehtimalını aşağı endirir.
• Bədən çəkisinin artıq olması.
• Hipodinamiya.
• Oral kontraseptivlərin qəbulu
• Anamnezdə miqrenoz statusun olması.
• Ürək xəstəlikləri, vaskulitlər, hematoloji xəstəliklər (birincili koaqulopatiya, polisitemiya, essensial trombositopeniya, trombositopenik purpura, disseminə olunmuş damardaxili laxtalanma sindromu), antifosfolipid sindromu, venoz tromboz, fibromuskulyar displaziya, irsi arteriopatiyalar, QİÇS, trombositoz, venoz tromboz, preserebral və beyin arteriyalarının təbəqələşməsi, neyrosifilis, irinli meningit.
• Ürəyin dəqiqəlik həcminin azalması (ürəyin işemik xəstəliyi, ritm pozuntuları, arterial hipertenziya zamanı) nəticəsində yaranan ürəyin hipodinamik sindromu.
• Ekstrakranial və ya intrakranial arteriyaların aterosklerozu fonunda dayanıqlı ağır hipotenziya. Bu, beyin perfuziyasının azalmasına və trombun əmələ gəlməsinə səbəb olan amildir.

Kəskin ocaqlı  beyin işemiyası səbəbindən beyin toxumasında müəyyən ardıcıllıqla baş verən molekulyar və biokimyəvi dəyişikliklər toxuma daxilində pozuntulara gətirib çıxara bilər ki, nəticədə də beyin hüceyrələrinin məhvi (beyin infarktı) baş verir. Dəyişikliklərin xarakteri serebral qan axınının azalması, bu azalmanın davametmə müddəti və beyin maddəsinin işemiyaya həssaslığı səviyyəsindən asılıdır. Patoloji prosesin hər bir mərhələsində toxumada gedən dəyişikliklərin geridönmə dərəcəsi də beyin qan axınının azalması  səviyyəsi, onun davametmə müddəti və  onların beynin hipoksik dəyişikliklərə həssaslığını müəyyənləşdirən amillərlə birgə müəyyən olunur.

„İnfarktın nüvəsi“ temini ilə geridönməz dəyişikliklər zonasını, „işemik yarımkölgə“ (penumbra)  termini ilə isə geridönən xarakterli zonanı  adlandırırlar. Penumbranın davametmə müddəti, onun  ən vacib anıdır, çünki zaman keçdikcə geri dönə bilən dəyişikliklər geridönməz bir xarakter alırlar. Oliqemiya zonası, elə bir nahiyədir ki, burada beyin qan axınının azalmasına baxmayaraq toxuma ehtiyacları  və bu ehtiyacları  təmin edən proseslər arasında tarazlıq saxlanılmış olur. Oliqemiya zonası,  uzun müddət  infarktın nüvəsinə keçmədən mövcud ola bilər, buna görə də o, penumbra hesab edilmir.

 

İşemik insultun  simptomları

İnsultların  80% -i  orta beyin arteriyası sistemində, 20%-i  isə digər beyin damarlarında müşahidə olunur. İşemik insultda, bir qayda olaraq, simptomlar birdən-birə: saniyələr və ya dəqiqələr ərzində meydana çıxır. Az hallarda simptomlar tədricən yaranır və bir neçə saatdan 2 sutkayadək müddət ərzində inkişaf edə bilir. İşemik insult daha çox qoca və orta yaşlı insanlar arasında rast gəlinir, lakin bəzən daha gənc şəxslərdə də baş verə bilər. Beyin infarktının inkişaf etməsindən əvvəl çox vaxt dayanıqsız ocaqlı simptomlarla təzahür edən beyin qan dövranının keçici pozuntuları  qeyd edilir. Çox vaxt BQDKP-ın yerləşdiyi  damar hövzəsində sonradan serebral infarkt inkişaf edir.

İşemik insult sutkanın istənilən vaxtında inkişaf edə bilər. Tez-tez insult yuxuda və ya dərhal ondan sonra baş verir. Bəzi hallarda, işemik insult ağır fiziki  işdən, isti vanna qəbulundan, spirtli içki  içməkdən, həddən artıq yemək qəbulundan sonra inkişaf edir. Psixoemosional gərginlikdən sonra da işemik insultun yaranması tez-tez müşahidə edilir.

İşemik insult üçün ocaqlı nevroloji simptomların tədricən inkişaf etməsi (bir qayda olaraq, 1-3 saat, daha az hallarda isə 2-3 gün ərzində baş verir) daha çox xarakterikdir. Bəzən simptomların səyrici  tip inkişafı  müşahidə edilir ki, bu zaman onların təzahür dərəcəsi gah artır, gah azalır və ya qısa bir müddət üçün tamamilə yox olur.

İşemik insultlar üçün bir qayda olaraq, tipik olan ocaqlı simptomların yavaş, tədricən inkişafı variantından savayı, 1/3 hallarda kəskin, qəflətən, ildırımvari (apopleptik formalı) növünə də rast gəlinir ki, bu da  iri  arteriyanın okklüziyası  üçün xarakterikdir. Bu zaman, bir qayda olaraq, ocaqlı  simptomlar maksimum şəkildə təzahür edir və ümumi beyin əlamətləri ilə birgə rast gəlir. Daha nadir hallarda psevdotumoroz inkişaf müşahidə edilir ki, bu zaman beyin infarktının ocaqlı  simptomları  bir neçə həftə ərzində güclənir ki, bu da beyin damarlarında okklüzion prosesin artması  ilə  əlaqəli olur.

İşemik insultun xarakterik xüsusiyyəti ocaqlı simptomların ümumi beyin əlamətlərindən üstünlük təşkil etməsidir. Ümumi beyin simptomları – baş ağrısı, qusma, huşun dumanlı  olması daha çox  apoplektik formalı  inkişaf zamanı  müşahidə edilir və geniş beyin infarktını  müşayiət edən beyin ödeminin artması  ilə daha da güclənə bilər. Ocaqlı  simptomlar serebral infarktın lokalizasiyasından asılıdır. Kliniki simptomokompleksə əsasən beyin infarktının lokalizasiyası və hansı damar hövzəsində inkişaf etməsi barədə fikir yürütmək olar. Ən çox serebral infarktlar daxili yuxu arteriyaları  hövzəsində baş verir. Daxili yuxu arteriyası  sistemində baş verən insultların rastgəlmə tezliyi vertebrobazilyar hövzəsində baş verən insultların tezliyindən 5-6 dəfə  çoxdur.

İşemik insult beynin sağ yarımkürəsində baş verərsə, onun nəticələri əsasən hərəki funksiyalara təsir edir ki, onlar da  sonradan zəif bərpa edilir, psixoemosional göstəricilər normal səviyyəyə yaxın ola bilər.

İşemik insult beynin sol yarımkürəsində baş verərsə, onun nəticəsində əsasən psixoemosional sfera və nitq funksiyaları  zərər çəkir, hərəki funksiyaları  demək olar ki, tamamilə bərpa olunur.

İşemik insultdan sonra aşağıdakı  patologiyalar qeyd edilə bilər:

• Hərəkət pozulmaları. Parez və ya iflic – bu, hərəkət, yeriş və koordinasiyada çətinliklərə səbəb ola bilər. İşemik insult zamanı  meydana çıxan hərəkət pozuntuları, mərkəzi tipli olur və bir qayda olaraq bədənin bir yarısını  əhatə edir və hemiparez və ya hemiplegiya şəklində təzahür edir. Eyni zamanda, zədələnmiş tərəfdə əzələ tonusunun artması  da qeyd edilir.
• Hiperrefleksiya. Patoloji  ocağa  əks tərəfdə vətər və sümüküstü reflekslərin güclənməsi, habelə patoloji reflekslərin: Babinski, Rossolimo, Oppenheym və s. reflekslərinin meydana gəlməsi qeyd olunur.
• Hissiyyat pozuntuları. Bədənin bir tərəfində tam və ya hissəvi  somatosensor pozuntular (hemihipesteziya) qeyd edilir.
• Görmənin pozuntuları. Bir gözdə görmə qabiliyyətinin tam və ya qismən azalması (keçici monokulyar korluq). Görmə  sahəsinin sağ və ya sol yarısının (ya da kvadrantının) itirilməsi (hemianopsiya, kvadrant hemianopsiya). Görüntünün ikiləşməsi (diplopiya).
• Vestibular pozuntular. Obyektlərin fırlanması hissiyyatı (sistemli başgicəllənmə).
• Udmanın pozulması. Udma aktının pozulması qidanın və ya mayenin  yemək borusuna deyil, nəfəs borusuna və ağciyərlərə daxil olmasına səbəb olur və bununla da ağır pnevmoniyaya gətirib çıxara bilər. Udma aktının pozulması həmçinin qəbizliyə və orqanizmin susuzlaşmasına səbəb ola bilər.
• Nitq pozuntuları. Sözün tələffüzü və anlayışının pozulması (afaziya), o cümlədən oxumanın pozulması (aleksiya), yazmanın pozulması (aqrafiya), hesablama ilə bağlı çətinliklər (akalkuliya), nitqin aydın olmaması (dizartriya)  beynin sol yarımkürəsinin zədələnməsi nəticəsində yaranır.
• Qavrayış problemləri. Normal görmə qabiliyyətinin saxlanıldığı  bir vaxtda  insan nə gördüyünü  anlaya bilmir. Qavramanın pozulması  xəstənin gündəlik məişət vasitələrindən istifadə etməsini çətinləşdirir. Məsələn, xəstə stəkanı  götürə, içərisinə su tökə və sonra  onu  içə bilmir.
• Koqnitiv pozuntular.  Xaricdən daxil olan məlumatları  qəbul etmək və emalı qabiliyyəti pozulur. Aydın və məntiqi təfəkkür pozulur; yaddaş  zəifləyir, təhsil, qərar qəbul etmək və qabaqcadan planlaşdırma qabiliyyəti itirilir.
• Davranış pozuntuları. Aqressivlik, reaksiyaların ləngiməsi, qorxu, emosional labillik, dezorqanizasiya meydana çıxa bilər.
• Sidik ifrazının və defekasiyanın pozulması.  Bağırsaqlar və ya sidik kisəsi ilə yaranan çətinliklər (sidiyin saxlaya bilinməməsi və ya ləngiməsi, nəcisi saxlaya bilməmək) insultdan sonra yaranan müxtəlif problemlər nəticəsində meydana çıxa bilər.
• Psixoloji pozuntular.  Əhvali-ruhiyyənin kəskin dəyişiklikləri, depressiya, əsəbilik, səbəbsiz gülmək və ya ağlamaq. Depressiya insult keçirmiş insanlarda tez-tez rast gəlinən bir  problemdir və çox vaxt iştahanın itirilməsi, səbəbsiz gülüş və ya ağlama, yuxusuzluq,  heysiyyətin enməsi və narahatlıq hissinin artması  ilə müşayiət olunur.
• Epilepsiya. İnsult keçirmiş insanların 7-20% -də inkişaf edir. Postişemik qıcolma fəallığı ocaqlarının formalaşması zamanı  gicgah epilepsiyası  inkişaf edir. Epilepsiyanın bu forması epileptik paroksizmlərin polimorfizmi  ilə xarakterizə olunur, bu zaman generalizə olunmuş tutmalar, absanslar, psixi ekvivalentlər və s. qeyd edilir.
• Ağrı sindromu. İnsultdan sonra insanların az bir qismində yandırıcı, pulsasiya edən və ötücü ağrılar şəklində ağrı tutmaları yaranır ki, bunlar da  analgetiklərin tətbiq olunmasından sonra da keçib getmir.

 

 

İşemik insultun lokalizasiyasından asılı olan kliniki simptomatika

 

     Daxili  yuxu arteriyası  hövzəsində işemik insultlar

Daxili yuxu arteriyası tez-tez aterosklerotik prosesə məruz qalır, bu zaman aterosklerotik stenoz və tromboz tez-tez yuxu arteriyalarının haçalanması, daxili yuxu arteriyasının sinusu və ya sifon nahiyələrində baş verir. Nadir hallarda okklüziya (tıxanma) ümumi yuxu və ya xarici yuxu arteriyalarında inkişaf edir.

Əgər okklüziya ekstrakranial, boynda yerləşərsə, daxili yuxu arteriyasının stenozu, hətta tam tıxanıqlığı, beyin infarktının inkişafı  ilə müşayiət edilməyə də bilər. Bu halda, baş beynin tamdəyərli arterial dairəsi əks tərəfin daxili yuxu arteriyası və ya  onurğa damarlarının hesabına əvəzedici qan dövriyyəsini həyata keçirir. Kollateral qan dövranında defekt olarsa, daxili yuxu arteriyasının ekstrakranial şöbəsinin stenoz nəticəsində zədələnməsi çox vaxt başlanğıc mərhələdə BQDKP  şəklində keçir ki, onun klinik təzahürləri ətraflarda qısamüddətli zəiflik, onların  keyliyi, afaziya kimi  pozuntular, gözün birində görmənin zəifləməsi formasında ifadə olunur.

Baş beinin arterial çevrəsinin qırılması ilə keçən Daxili yuxu arteriyasının intrakranial okklüziyası (trombozu) zamanı  hemiplegiya və şüurun pozulması, baş ağrısı, qusma şəklində təzahür edən kobud ifadə olunmuş ümumi beyin əlamətləri  inkişaf edir və həyati funksiyaların pozulması  baş verir ki, bu da yüksək dərəcədə ifadə olunmuş beyin ödeminin təsirindən beyin kötüyünün sıxılması  və yerdəyişməsi nəticəsində yaranır. Daxili yuxu arteriyasının intrakranial okklüziyası  tez-tez ölümlə nəticələnir.

Ön beyin arteriyasının vaskulyarizasiya zonasında geniş infarktlar nadir hallarda inkişaf edir. Bu vəziyyət  ön beyin arteriyasının əsas kötüyünün, ön birləşdirici arteriyanın ondan ayrıldıqdan sonra okklüziyası  zamanı  müşahidə edilə bilər.

Ön beyin arteriyası hövzəsində işemik insultun klinik şəkil əks tərəfdəki ətrafların spastik hemiparezi (əksər hallarda yuxarı  ətrafların proksimal və aşağı  ətrafların distal hissələrində) ilə xarakterizə olunur. Sidik ifrazının ləngiməsi ola bilər. Patoloji reflekslərdən daha çox bükücü növ reflekslər: Rossolimo, Bexterev refleksləri, habelə tutucu reflekslər və oral avtomatizm refleksleri müşahidə edilir. Bəzən iflic vəziyyətində olan ətrafda kəskin olmayan hissiyyat pozuntusu aşkar edilir.

Ön beyin arteriyası hövzəsində işemik insult zamanı  psixi pozuntular, özünətənqidin aşağı enməsi, yaddaşın zəifləməsi, motivasiya olunmayan davranış  elementləri qeyd edilir. Yuxarıda göstərilən ruhi pozuntular  ön beyin arteriyasının hövzəsində ikitərəfli infarkt zamanı  daha kobud şəkildə ifadə olunur. Tez-tez  ön beyin arteriyasının şaxələrinin zədələnməsinin səbəb olduğu ön beyin arteriyaları  hövzəsində kiçik infarktlar da inkişaf edir.

Ən çox işemik insultlar orta beyin arteriyası  hövzəsində inkişaf edir. Orta beyin arteriyası dərin şaxələrin ayrılmasına qədər olan əsas hissədə, onun şaxələnməsindən sonra və ayrı-ayrı şaxələr nahiyələrində zədələnə bilər ki, bu da hər bir konkret halda insultun kliniki şəklini müəyyən edir.

Orta beyin arteriyasının əsas kökünün okklüziyası zamanı  geniş infarkt müşahidə edilir ki, bu da patoloji  ocağa əks tərəfdə hemiplegiyaya, hemihipesteziyaya və hemianopsiyaya gətirib çıxarır. Sol orta beyin arteriyasının zədələnməsi zamanı, yəni infarkt sol yarımkürədə lokallaşarsa tez-tez total afaziya,  sağ orta beyin arteriyası  hövzəsində yaranan sağ yarımkürənin infarktı  zamanı  isə anozoqnoziya (qüsurun dərk edilməməsi, iflicin inkar edilməsi) müşahidə edilir.

Orta beyin arteriyası  hövzəsinin  dərin şaxələrində baş verən infarkt beynin sol yarımkürəsində yerləşərsə  spastik hemiplegiyaya, bəzən hissiyyat pozuntusu və motor afaziyaya səbəb olur. Sağ yarımkürədə  infarktın lokalizasiyası zamanı  anozoqnoziya və bədən sxeminin pozulması  qeyd edilir.

Orta beyin arteriyasının arxa şaxələri  hövzəində infarkt təpə-gicgah-ənsə nahiyəsinin zədələnməsi sindromu: hemihipesteziya, dərin hissiyyatın pozulması, asteoroqnoz, ətrafların parezi, hemianopsiya ilə (proses sol yarımkürədə yerləşərsə, sensor afaziya, aqrafiya, akalkuliya, apraksiya ilə də)  təzahür edir.

Vertebrobazillyar hövzənin damarlarında qan dövranı  pozuntularında  sistemli başgicəllənmə, eşitmənin və görmənin zəifləməsi, qəfləti yıxılma tutmaları, vegetativ pozuntular müşahidə edilir. Bəzən koma, kvadriplegiya, tənəffüs və ürək funksiyalarının pozulması, diffuz hipotoniya və ya hormetoniya da baş verə bilər. Vertebrobazilyar hövzənin damarlarında baş verən qan dövranı  pozuntuları  üçün əsas xarakterik əlamətlərdən biri də alternik sindromların meydana çıxmasıdır.

Onurğa arteriyasının okklüziyası zamanı yaranan işemik insult  uzunsov beyin, beyincik və qismən onurğa beyninin boyun nahiyəsinin zədələnməsi simptomlarının inkişafına gətirib çıxarır. Onurğa arteriyasının okklüziyası  zamanı  infarkt ocaqlarının yaranması  təkcə beyincik və uzunsov beyin nahiyələrində deyil, həm də daha uzaq nahiyələrdə – orta beyində, 2 damar sisteminin: onurğa və karotid hövzələrinin müştərək fəaliyyət göstərdiyi  ərazidə də inkişaf edə bilər. Müştərək qan dövranı  zonasında işemik insult daha çox onurğa arteriyasının ekstrakranial hissəsinin okklüziyası  üçün xarakterikdir. Drop hücumların, vestibulyar pozuntuların (başgicəllənmə, ataksiya, nistaqm), beyincik mənşəli koordinasiya və statikanın pozulmalarının, okulomotor pozuntuların, nadir hallarda – görmə pozuntularının olması  mümkündür.

Onurğa arteriyasının intrakranial hissəsinin okklüziyası  üçün Vallenberq-Zaxarçenko, Babinski-Najott sindromları  və beyin kötüyünün aşağı  nahiyələrinin zədələnməsinin digər sindromları  xarakterikdir. Uzunsov beyni  və beyinciyi qidalandıran onurğa arteriyasının hövzəsi nahiyələrində işemik insult tez-tez Vallenberq-Zaxarçenko sindromunun inkişafı  ilə müşayiət olunur.

Bu sindrom zamanı  kliniki olaraq patoloji  ocaq tərəfində udlaq, yumşaq damaq  və qırtlaq əzələlərinin iflici (nəticədə disfaqiya və disfonia inkişaf edir), beyincik ataksiyası, əks tərəfdə isə hemiparez və hemihipesteziya müşahidə edilir.

Babinski-Najott sindromu zamanı  patoloji  ocaq tərəfdə yumşaq damağın iflici və beyincik ataksiyası, əks tərəfdə isə hemiparez və hemihipesteziya qeyd edilir.

Beyin körpüsü nahiyəsində işemik insulta  bazilyar arteriyanın əsas hissəsinin və ya onun şaxələrinin okklüziyası səbəb ola bilər. Bazillyar arteriya hövzəsində işemik insultlar kliniki təzahürlərin böyük polimorfizmi  ilə seçilir: patoloji  ocaq tərəfində üz və dilaltı  sinirlərin mərkəzi  iflici  əks tərəfdə ətrafların hemiplegiyası  ilə birgə rast gəlinir. Patoloji  ocaq tərəfində üz sinirinin periferik parezi (Fovil alternik sindromu ) də müşahidə edilə bilər. Alternik hemihipesteziya:  infarkt tərəfində sifət nahiyəsində, əks tərəfdə isə gövdədə ağrı  və temperatur hissiyyatının azalması  qeyd edilə bilər. Körpü nahiyəsində baş verən ikitərəfli infarktlar psevdobulbar sindromun, beyincik simptomlarının və tetraparezlərin yaranmasına səbəb olur.

Dördtəpə arteriyasının infarktı  zamanı  bəzən nistaqm ilə birlikdə rast gəlinən Parino sindromu: göz almasını  yuxarı  çevirməyin mümkün olmaması  və konvergensiyanın parezi inkişaf edir. Beyin ayaqcığı  nahiyəsində infarkt  Veber alternik sindromunun inkişafına səbəb olur. Bu zaman gözün hərəki sinirinin və piramid yolun zədələnməsi baş verir. Zədələnmə nahiyəsində ptoz, midriaz, ayrılan çəpgözlük, diplopiya, akkomodasiyanın pozulması, ekzoftalm, əks tərəfdə isə mərkəzi hemiparez, hemihipesteziya, sifətin və dilin əzələlərinin parezi qeyd olunur.

Arxa beyin arteriyası  hövzəsində işemik insult  zamanı  Dejerin-Russi  talamik sindromu: hemianesteziya, hiperpatiya, keçici hemiparez, hemiataksiya inkişaf edir. Həmin nahiyədə infarkt  həmçinin kontralateral ətraflarda ağır ataksiya, xoreoatetoz, “talamik əl”  və intension tremorun inkişafı  ilə səciyyələnir.

 

İnsultun təkrarlanması  riski

İşemik insultdan sonra ölüm ilk ay ərzində 20% və ilk il ərzində təxminən 25% təşkil edir.

Daha sonrakı  5 il ərzində sağ qalan şəxslərdə təkrari  insult baş verə bilir və əksər hallarda bu hal birinci  il ərzində baş verir.

 

İşemik insultun diaqnostikası

Həkim xəstəni vizual müayinə edərkən, əgər o, sözləri tələffüz edə bilmirsə, hərəkətlərinin koordinasiyası  və mimiki  ifadələrinin pozulması hallarında işemik insultdan şübhələnə bilər. Lakin dəqiq diaqnozu yalnız həkimlər müvafiq müayinələri apardıqdan və analizləri etdikdən sonra təyin etmək olar. İlk növbədə kompüter tomoqrafiya (KT) müayinəsini aparmaq  lazımdır. Buna görə də təcili yardım heyəti  insulta şübhəli vəziyyətdə olan xəstələri KT cihazı  ilə təchiz olunmuş tibb müəssisəsinə çatdırmalıdırlar. Bu müayinə xəstədə insultun olub-olmadığını dəqiq müəyyən etməyə imkan verir və əgər bu, həqiqətən, insultdursa, onun işemik və ya hemorragik olmasına aydınlıq gətirilir. Xəstəni hadisə yerində müayinə edərkən, həkim ondan və ətrafdakı insanlardan qeyri-adi simptomların nə vaxt başlandığını və onların nədən ibarət olduğunu soruşmalıdır. Həkim xəstənin əvvəllər miokard infarktı, kəllə-beyin travması, insult və ya mikroinsult (tranzitor işemik həmlə) keçirib-keçirməməsi ilə maraqlanmalıdır. Fonendoskopdan istifadə edərək, həkim ürəyə və boyun nahiyəsində yuxu arteriyalarına qulaq asmalıdır. Əgər bu arteriyalar əhəmiyyətli dərəcədə ateroskleroza məruz qalıbsa, o zaman fonendoskop vasitəsilə  xarakterik küyləri dinləmək mümkündür. Həkim xəstənin arterial təzyiqini  ölçməli və onun hansı  antihipertenziv dərmanı  qəbul etdiyini soruşmalıdır. Oftalmoskopun köməyi  ilə gözlərə gedən damarlarda xolesterinin və ya qan laxtasının yığılmasını aşkar etmək mümkündür.

Hospitalizasiyayadək diaqnostika testi

Bu testi təcili yardımın gəlməsindən qabaq aparmaq olar. Bunun üçün  FAST  testi mövcuddur. Testin adı ingilis dilindən götürülüb,  F-face (sifət),  A-arm (əl),  S-speech (nitq) və T-time (zaman) sözlərinin baş hərflərindən ibarət akronimdir (abbreviatura). Bu testin keçirilməsi bizə rast gəldiyimiz halın məhz beyin qan dövranının pozulması  olmasına əmin olmağa imkan verir.

1. F-face (sifət). Xəstədən gülümsəmək tələb olunur. O, üzünün yalnız bir yarısı ilə gülümsəyə bilir, digər yarısı isə hərəkət etmir və ya çox çətin hərəkət edir. “Əyri” təbəssüm müşahidə edilir.
2. A-arm (əl). Xəstədən əllərini yuxarı qaldırmaq tələb olunur. Bu zaman xəstə bir əlini tam qaldırıla bilmir.
3. S – speech (nitq). Xəstə danışa və / və ya başqasının danışığını başa düşə bilmir.
4. T-time (zaman). Əgər xəstədə yuxarıda göstərilən simptomlardan biri aşkar edilibsə, zaman həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Həmin şəxs mümkün qədər tez xəstəxanaya çatdırılmalıdır.

 

Qanın analizi.  Müayinə nəticəsində qanın laxtalanma müddəti; qanda şəkərin, sidik cövhərinin, xolesterinin, elektrolitlərin miqdarı; infeksiyanın olub-olmaması  aşkar edilir. İşemik insultlu xəstələrin əksəriyyətində qanın  laxtalanma sistemində  hiperkoaqulyasiyaya meyillik qeyd olunur. Fibrinogenin, protrombinin, plazmanın heparinə tolerantlığının artması; fibrinogen B-nin əmələ gəlməsi; fibrinolitik aktivliyin normal və ya bir qədər azalmış olması  adətən xəstəliyin ilk 2 həftəsi ərzində qeyd edilir. İşemik insultun kəskin mərhələsində xəstələrdə trombositlərin əhəmiyyətli dərəcədə yüksək aqreqasiyası  və adhezivliyi qeyd edilir. Bu yüksək göstəricilər 10-14 gün davam edir, işemik insultun yalnız 30-cu  günü subnormal səviyyəyə qayıdır.

Kompüter tomoqrafiya (KT). Bu müayinənin köməyilə baş beynin təbəqələrlə görüntüsünü almaq mümkündür. KT-nin vasitəsilə ilə insultun hemorragik və ya işemik olması, beyin xərçəngi və digər xəstəlikləri aşkar etmək olar.

Maqnit-rezonans tomoqrafiya (MRT).  Müayinə zamanı  KT-də olduğu kimi  rentgen şüalarından deyil, radio dalğalarından istifadə edilir. MRT  avadanlığı çox bahadır və buna görə də hər tibb müəssisəsində olmur. MRT müayinəsi  işemik insultun hemorragik insultdan fərqlənməsini KT-ya nisbətən daha zəif aşkar edir. Buna görə də hər şeydən əvvəl, KT müayinəsinin aparılması  tövsiyə olunur.

Karotid arteriyaların ultrasəs müayinəsi.  Səs dalğaları  bədən toxumalarından əks olunur. Kompüter bu əksolunmanı  təhlil edir və onun aydın bir şəklini  çəkir. Yuxu arteriyalarının ultrasəs müayinəsi damarların hansı  dərəcədə ateroskleroza məruz qalmasını  və karotid endarterektomiya deyilən bir əməliyyata ehtiyac olub-olmamasını  müəyyən etməyə  imkan verir. USM əhəmiyyətli məlumatlar verən ağrısız, zərərsiz və əlçatan bir müayinə metodudur.

Exokardioqrafiya (ExoKQ).  Səs dalğalarının köməyi  ilə ürəyin vizual görüntüsü əldə edilir. Əgər həkimlər şübhələnərlərsə ki, işemik insultun səbəbi ürəkdə meydana gələn və sonradan qanla  yuxarı  qalxan trombdur, bu zaman  ExoKQ  təyin edilir.

Serebral angioqrafiya.  Əgər qana kontrast maddə yeridilərsə, rentgen şəkilləri daha çox informativ olacaq. Müayinə zamanı  qasıq nahiyəsindən arteriyaya kateter daxil edilir, onu damarların içi  ilə boyuna qədər gətirib çıxarır, sonra damara kontrast maddə vurulur, kateter çıxarılır və şəkillər çəkilir. Serebral angioqrafiya mürəkkəb və təhlükəli bir müayinə metodudur. O, bir qayda olaraq ağır hallarda təyin edilir.

Əlavə müayinə üsullarından 12 kanallı elektrokardioqrafiya (EKQ), maqnit-rezonans angioqrafiya (MRA), arteriyadaxili rəqəmsal subtraksion angioqrafiya (ADRSA) və s. göstərmək olar.

İnsultun hemorragik deyil, işemik olmasına əmin olmaq üçün əvvəlcə kompüter tomoqrafiyasını  aparmaq məsləhətdir. Bundan dərhal sonra, vaxt itirməmək üçün dərhal müalicəyə başlayırlar. Qalan diaqnostik prosedurlar müalicəyə paralel olaraq həyata keçirilir.

 

İşemik insultun müalicəsi

İşemik insultun müalicəsi ixtisaslaşdırılmış stasionar şəraitdə həyata keçirilir və insultun növündən və səbəbindən (aterotrombotik, lakunar, kardioembolik, hemodinamik, hemoreoloji mikrookklüziya ilə əlaqəli), zədələnmə nahiyəsindən, eləcə də baş beynin neyronlarında gedən dəyişikliklərin xarakterindən, xəstənin ümumi vəziyyətindən və yanaşı gedən xəstəliklərdən asılı olan bazis və spesifik terapiyanın aparılmasından ibarət olur.

İşemik insultun müalicə mərhələləri

Müalicə taktikasında beyin infarktının etiologiyası və patologiyası nəzərə alınır, hər bir konkret halda, insultun bilavasitə səbəbi və inkişaf mexanizmi aydınlaşdırılr. Müasir dövrdə bu tədbirlərdən xəstəliyin proqnozu və təkrari  insultların inkişafının qarşısının alınması  üçün ikincili profilaktika üsullarının tapılması əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

İşemik insultun inkişafından asılı olaraq müalicə bir neçə mərhələdən ibarətdir:

• Xəstəxanadan əvvəlki mərhələ;
• Xəstəxana mərhələsi;
• Bərpaedici müalicə mərhələsi (dərman, masaj və əzələlərin elektrostimulyasiyası);
• Reabilitasiya mərhələsi (müalicəvi bədən tərbiyəsi, refleksoterapiya və masaj).

 

İşemik insultun müalicə  prinsipləri

İşemik insultun müalicəsinin bütün mərhələlərində vaxtında, ardıcıl və düzgün seçilmiş terapevtik taktika mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu, kəskin dövrdə yüksək ölüm hallarının (beyin infarktının bütün hallarının 20%-i), onun ilk ilində letal sonluğun 10-15 % olması, həmçinin gündəlik həyatda inkişaf məhdudiyyətlərinin (koqnitiv, nitq və / və ya hərəki  pozuntular) olması ilə bağlıdır.

Stasionarlarin nevroloji  şöbəsində və yerli nevroloji  sanatoriyalarda əlillik dərəcəsinin azaldılmasına və neyronların itirilmiş funksiyalarının maksimal dərəcədə bərpasına yönəldilmiş bərpaedici  və reabilitasiya tədbirlərinə (fizioterapiya, masaj, palçıq müalicəsi, müalicəvi bədən tərbiyəsi və refleksoterapiya) böyük əhəmiyyət verilir. Əmək qabiliyyətli yaşında olan şəxslər üçün  reabilitasiya (dispanser) mərhələsinin mühüm aspekti onların peşəkar bacarıqlarına əsasən işlə təmin edilmələridir.

Xəstəxanaya qədərki mərhələdə ilk yardım

İşemik insultun inkişafına şübhə yarandıqda: qəflətən baş verən şiddətli baş ağrısı, qusma, başgicəllənmə, nitq pozuntuları (motor və ya sensor afaziya),  görmənin pozulmaları, iflic və ya parezlər (ətrafların, dilin, sifətin), qıcolma tutmaları  baş verərsə, dərhal vaxt itirmədən təcili yardım çağırmaq lazımdır.

Təcili  yardım briqadası  gələnə gədər zəruri  hallarda xəstənin həyati vacib funksiyalarını saxlamaq üçün müvafiq tədbirlər həyata keçirilir:

1. Tənəffüsün normallaşdırılması – bütün sıxıcı əşyaların (qalstuk, dar yaxalıq, şal) çıxarılması, nəfəs yollarının selikdən, protez dişlərdən və ya qusuntu kütlələrindən azad edilməsi (başı yan tərəfə çevirmək və ağız boşluğunu təmiz dəsmalla silmək) yolu ilə təmiz havanın gəlməsini təmin etmək;
2. Beyin ödeminin qarşısını almaq məqsədilə xəstənin başını və gövdəsinin yuxarı hissəsini 25-30 sm yuxarı  qaldırmaq;
3. Qıcolma sindromu zamanı dilin dişlənməsinin qarşısını almaq və xəstənin başının çırpıla biləcəyi əşyaları aradan götürmək;
4. Ürəyin dayanması baş verdikdə, ürək-ağciyər reanimasiyası tədbirlərini (süni tənəffüs və / və ya ürəyin birbaşa olmayan masajı) həyata keçirmək.

 

Xəstəxanaya qədərki mərhələdə aparılan müalicə taktikası

Beyin infartı  yaranan zaman sabit nekroz ocağının formalaşması  və baş beynin neyronlarının struktur və morfoloji  dəyişikliklərinin inkişafı  ilk simptomların meydana çıxmasından sonra 3-6 saat ərzində, “terapevtik pəncərə” adlanan zaman kəsiyində baş verir. Bu zaman müddətində işemik sahəyə qan təchizatının bərpa edilməsi nekroz ocağının formalaşması  prosesinin dayanmasına və nevroloji  çatışmazlığın minimuma endirilməsinə səbəb olur. Buna görə də xəstəxanaya qədərki mərhələnin ən vacib amili xəstənin vaxtı itirmədən xüsusi avadanlıqlarla təchiz edilmiş təcili yardım maşınında xəstəxananın nevroloji şöbəsinin intensiv terapiya palatasına və ya reanimasiya  şöbəsinə yerləşdirilməsidir.

Təcili yardım həkimi xəstəyə həyat üçün təhlükəli ürək-damar və tənəffüs sistemlərinin funksiyalarının pozuntularının aradan qaldırılması  məqsədilə intensiv (lazım gəldikdə reanimasion) tibbi  yardım göstərir: xüsusi burun və ağız hava keçiricilərini tətbiq edir, ağız və burunun  ifrazatlarını (selik  və / və ya qusuntu kütlələrini) təmizləyir. Lazım gəldidə traxeyanın intubasiyası, süni tənəffüsün verilməsi, ürəyin birbaşa olmayan masajı  icra edilir.

 

Müalicənin xəstəxana mərhələsi

İşemik insultun stasionar şəraitdə müalicəsi bazis və spesifik terapiyanın təyin olunmasından ibarətdir. Bazis terapiyasının əsas fəaliyyət sahələri  adekvat tənəffüsün təmin edilməsi, su-elektrolit mübadiləsinin tənzimlənməsi, ürəyin və qan dövranının normal fəaliyyətinin təşkili, beyin ödeminin azaldılması, eləcə də pnevmoniyanın qarşısının alınması  və ya müalicəsi tədbirlərindən ibarətdir. Bazis terapiyasında  taktika və dərman preparatlarının seçilməsi əsasən beyin qan dövranı  pozulmasının növündən (işemik və ya hemorragik) asılı  olmur, orqanizmin həyati  funksiyalarının pozulmasının xarakteri  ilə müəyyən edilir və onların tam bərpasına yönəldilmiş olur.

Spesifik və ya diferensiasiya olunmuş terapiya insultun növünün və onun etioloji  amilinin aşkar edilməsinə əsasən müəyyənləşdirilir və bu amilin simptomların başlamasından sonra ilk saatlarda  aradan qaldırılması, eləcə də neyroproteksiyanın tətbiqi istiqamətində yönəldilmiş olur.

Müasir dövrdə beyin insultunun inkişafının etiologiyası  və patogenetik mexanizminin aydınlaşdırılması  işemik pozuntuların erkən inkişaf mərhələsində effektiv müalicənin təyini və sonrakı  müalicə taktikasının seçilməsi üçün əsas yaradır və buna görə də ölüm hallarının sayı azaldılır, beyin qüsurları  minimuma endirilir və əlverişli proqnoz təmin edilir.

 

Beyin qan dövranının kəskin pozulmalarının bazis terapiyası

Beyin qan dövranının kəskin pozuntularının bazis müalicəsinə daxildir:

1. Ürək-damar və tənəffüs sistemlərinin pozulmuş funksiyalarının tənzimlənməsi: tənəffüsün monitorinqi, arterial təzyiqə və ürək fəaliyyətinə nəzarət və pozuntuların aradan qaldırılması. Bu məqsədlə müalicə prosesinə kardioloqun və reanimatoloqun da cəlb edilməsi məsləhət görülür.
2. Beyin ödeminin azaldılması (osmoterapiya). Bu məqsədlə seçim preparatları Mannitol və Qliserol hesab olunur. Mannitol 0,5-1,0 mq/kq dozasında, hər 3-6 saatdan bir və ya Qliserolun 10%-li məhlulundan 250 ml, hər 6 saatdan bir vena daxilinə təyin olunur.

Digər diuretiklərdən Laziks – sutkada 1-2 dəfə, 1 ml 1%-li məhlulu əzələyə və ya venaya təyin edilir.

Kortikosteroidlər (Deksametazon, Prednizolon). Deksametazon – sutkada 16-24 mq, 4 dəfəyə, Prednizolon – sutkada 60-90 mq təyin edilir.

Ödem əleyhinə Natrium-xloridin 100 ml 3%-li məhlulundan sutkada 5 dəfə təyin edilməsi məsləhət görülür. Onkotik təzyiqin yüksəldilməsi üçün Albumin məhlulu (20%-li məhlilu məsləhət görülür) istifadə oluna bilər. Ödem əleyhinə preparatların tətbiqi profilaktik və ya planlı  məqsəd daşımamalıdır. Onların təyini çox vaxt xəstənin vəziyyətinin ağırlaşmasına səbəb ola bildiyindən, daimi olaraq kliniki, instrumental və laborator müayinə metodlarından istifadə edilməklə nəzarət altında saxlanılmalıdır.

3. Su-elektrolit tarazlığının normallaşdırılması. Su-elektolit balansının qiymətləndirilməsi zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, orqanizm daim maye və elektrolit itkisinə məruz qalır və buna görə də bu itkini mütəmadi olaraq əvəzləmək lazım gəlir. Xəstənin adekvat vəziyyətində maye qəbulu yalnız oral yolla həyata keçirilməlidir. Bu cür xəstələrə venadaxili infuziyaların köçürülməsi yalnız onların vasitəsilə bu və ya digər preparatların orqanizmə yeridilməsi ilə bağlıdır. İşemik insultlu xəstələr üçün başlıca infuzion məhlul Natrium-xloridin 0,9%-li (izotonik) məhluludur. Hiposmolyar məhlullar (Natrium-xloridin 0,45%-li məhlulu, 5%-li Qlükoza məhlulu) beyin ödeminin yaranması  riskini artırdığından məsləhət görülmür. Qlükoza tərkibli məhlulların tez-tez tətbiq olunması  hiperqlikemiyanın inkişafına səbəb ola biləcəyindən məqsədəuyğun hesab edilmir.
4. Bədən hərarətinə nəzarət. Bədən temperaturunun aşağı salınması, onun 37,5°-dən yuxarı qalxması zamanı göstərişdir. Bədən temperaturuna nəzarət daha çox huşsuz vəziyyətdə olan xəstələr üçün vacibdir, çünki  bu halda hipertermiya infarktın ölçülərini genişləndirir və xəstəliyin kliniki  sonluğuna mənfi təsir göstərir. Bu məqsədlə iltihab əleyhinə qeyri-steroid preparatlar (Parasetomol, İbuprofen və s.) təyin edilir, həmçinin bədən temperaturunun fiziki üsullarla (magistral damarlar və qaraciyər nahiyəsinə buz qoyulması, xəstənin soyuq döşəkağına bükülməsi, bədənin spirtlə silinməsi və s.) aşağı salınması tətbiq olunur.
5. Ağırlaşmaların (pnevmoniya, sidik yollarının infeksiyaları, ağciyər arteriyasının tromboemboliyası) profilaktikası. Hal-hazırda sübut olunmuşdur ki, insult zamanı  yaranan pnevmoniyaların əksəriyyətinə səbəb udma aktının pozulması  və mikroaspirasiyalardır. Udma aktı  pozulmuş xəstələrə maye qəbulu qəti qadağandır. Xəstələrə qidanın və dərman maddələrinin verilməsi (oral və ya zond vasitəsilə verilməsindən asılı olmayaraq) onların yarıoturaq  vəziyyətlərində icra olunmalıdır, qida qəbulundan sonra xəstələr 30 dəqiqə bu vəziyyətdə qalmalıdırlar. Hər qida qəbulundan sonra xəstələrin ağız boşluğunun sanasiyası  icra olunmalıdır.

Sidik kisəsinin kateterizasiyası aseptika qaydalarına riayət edilməklə ciddi nəzarət altında həyata keçirilməlidir. Çünki sidik yollarının infeksiyaya məruz qalması  əksər hallarda daimi kateterlərin istifadə olunması ilə bağlı olur. Kateterlərin vaxtaşırı  olaraq dəyişdirilməsi bu ağırlaşmaların qarşısını  almağa kömək edir.

Baldırın dərin venalarının trombozunun qarşısını  almaq məqsədilə hərəki  funksiyalar bərpa olanadək xəstələrə kompression corablar geyinmək tövsiyə olunur. Dərin venaların trombozu və ağciyər arteriyalarının tromboemboliyalarının profilaktikası  məqsədilə antikoaqulyantların, ilk növbədə birbaşa təsir göstərən antikoaqulyantların qəbulu məsləhət görülür.

6. Yataq yaralarının qarşısının alınması. Beynin zədələnməsindən sonra yataq yaralarının meydana gəlməsinin qarşısının alınması mühüm rol oynayır. Gündəlik olaraq dəri  örtükləri kamfora spiriti, dəri  büküşləri  isə talk tozu  ilə  işlənir. Xəstə hətta komada olsa belə, onu hər 3 saatdan bir yerində çevirmək, döşəkağılarının təmizliyinə nəzarət etmək, pambıq-tənzif dairələrdən və  ya  yataq yaraları  əleyhinə döşəklərdən istifadə etmək tələb olunur. Dərinin maserasiyası  mövcud olduqda, bu nahiyələr çaytikanı  yağı  və ya Kalium permanganat məhlulu ilə işlənir. Belə bir ehtiyatlı  qayğıdan sonra yataq yaraları  meydana çıxarsa, o zaman onlar brillyant yaşılı  və  Levomekol məlhəmi  ilə müalicə edilməlidir.

 

İşemik insultun spesifik müalicəsi

İşemik insultun spesifik müalicəsinin əsasında baş beynin damarlarının tutulmasına gətirib çıxaran (70% hallarda serebral arteriyaların tromboz və ya tromboemboliyası ilə əlaqədar olur) birbaşa səbəbin aradan qaldırılması dayanır. Buna görə də, ilk növbədə trombolitik terapiya təyin olunur. Həmçinin,  beyin qan dövranının işemik insult tipli kəskin pozulması  zamanı tətbiq edilən xüsusi preparatlar:  antikoaqulyantlar, defibrinləşdirici fermentlər, trombositlərinin aqreqasiyasının inhibitorları  və neyroprotektorlar da təyin edilir. İşemik insultları  vaxtında və  müvafiq qaydada, patogenezin bütün həlqələrinə təsir etməklə müalicə etmək lazımdır.

     Trombolitik müalicə

Reperfuzion terapiya – beynin pozulmuş qan təchizatının bərpa edilməsi məqsədi daşıyır. Beyin infarktının bütün müasir müalicə üsulları arasında ən təsirlisi trombolitik terapiya hesab olunur. Lakin onun tətbiqi  yalnız işemik insultun başlanmasından sonrakı  ilk saatlarda (insult başlanmasından sonra ilk 3-6 saat ərzində) effekt verir. Bu dərmanlar trombun əriməsinə, damar yatağının bərpasına və baş beynin qan dövranının normallaşmasına səbəb olur. Reperfuzion preparatlar yalnız ixtisaslaşmış stasionar şəraitində, beyin qan dövranının kəskin pozulmasının işemik insult növü diaqnozu təsdiq olunduqda, ilk simptomların meydana çıxmasından sonra ilk 3-6 saat ərzində təyin edilir.

Hal-hazırda birinci nəsil fibrinoloitik preparatlar (Streptokinaza, Streptodekaza, Fibrinolizin) yüksək faizli hemorragik ağırlaşmalara səbəb olduğundan işemik insultun müalicəsində tətbiq edilmir. İşemik insultun trombolitik terapiyasında plazminogenin toxma aktivatoru – Alteplaza preparatı  istifadə olunur. Onun tətbiqi insultun yaranmasının ilk 3 saatı ərzində, 18-80 yaşlı  xəstələr arasında tövsiyə olunur. Alteplazanın işemik insult zamanı tətbiqinə əks-göstərişlər: xəstəliyin yaranmasından 3 saatdan artıq müddətin keçməsi, kəllədaxili qansızma əlamətləri, KT zamanı  orta beyin arteriyası  hövzəsinin 1/3-dən çoxunun zədələnməsinin aşkar olunması, nevroloji  çatışmazlıqların kiçik olması  və trombolizisə qədər müşahidə edilən əhəmiyyətli dərəcəli kliniki yaxşılaşma, həmçinin insultun ağır forması, sistolik təzyiqin 185 mm.c.süt.-dan yuxarı, diastolik təzyiqin isə 105 mm.c.süt.-dan yuxarı  olmasıdır. Sistemli trombolizis zamanı Alteplaza preparatı 0,9 mq/kq nisbətində (maksimal doza 90 mq) təyin edilir. Bu zaman preparatın 10%-i  1 dəqiqə müddətində venaya birbaşa, qalan hissəsi isə 1 saat müddətində damcı  üsulu ilə yeridilir. Alteplazanın tətbiqinin də hemorragik ağırlaşmalara gətirib çıxarması, işemik insultun müalicəsində ondan istifadə olunmasını xeyli dərəcədə məhdudlaşdırır.

Damar divarının rekanalizasiyasının ən perspektivli istiqamətlərindən biri  trombun cərrahi üsulla aradan götürülməsi: endovaskulyar ekstraksiya və ya yarılmadır. Aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, bu üsulun tətbiqindən sonra 48%  hallarda okklüziyaya  uğramış damarların qısamüddətli rekanalizasiyası baş vermiş, hemorragik transformasiya halları  isə 7,8%-i keçməmişdir.

Trombositar və eritrositar antiaqreqantlar

Asetil-salisil turşusu (Trombo-ASS, Aspirin-kardio, Terapin)- sutkada 0,001 q/kq dozasında daxilə, Dipiridamol – 0,025-0,05 q dozasında, sutkada 3 dəfə daxilə, Tiklopidin (Tiklid)- 0,25 q dozasında, sutkada 2 dəfə daxilə, Klopidrogel (Plaviks)- 0,075 q dozasında, sutkada 1 dəfə daxilə, Pentoksifillin (Trental, Aqapurin, Fleksital)- sutkada 1-2 dəfə, 0,1-0,2 q  damcı  üsulu  ilə venaya  və ya  0,2-0,4 q dozasında, sutkada 2-3 dəfə daxilə qəbul etməli.

Antikoaqulyantların tətbiqi

Antikoaqulyantların (Nadroparin, Heparin, Enoksiparin, Daltoparin) təyin edilməsi trombların böyüməsinin, bununla əlaqədar nevroloji patologiyanın inkişaf etməsinin qarşısının alınmasına, həmçinin fibrinolizin fəallaşdırılması və damardaxili tromboz ilə bağlı  ağırlaşmaların qarşısının alınmasına doğru yönəldilmişdir.

1)         Birbaşa təsir göstərən antikoaqulyantlar: Heparin – 5000 T.V. sutkada 4 dəfə dəri  altına və ya vena daxili infuziya yolu ilə 1000 T.V. /saat sürətilə; kiçik molekullu heparinlər: Nadroparin-kalsium  86 T.V /kq dozasında dəri altına, sutkada 1-2 dəfə, Enoksiparin 0,001 q/kq dozasında, sutkada 1-2 dəfə, dəri altına təyin edilir.

2)         Dolayı yolla təsir göstərən antikoaqulyantlar: Fenilin – sutkada 0,015-0,03 q dozasında daxilə, Varfarin – sutkada 0,005-0,006 q dozasında, daxilə təyin edilir.

Kəskin beyin infarktı  zamanı  antikoaqulyantların istifadəsinə əks-göstərişlər: böyük ölçülü insultlar (orta beyin arteriyasının 50%-dən çoxunu əhatə edən), nəzarət oluna bilməyən arterial hipertenziya, mədə xorası  xəstəliyi, şiddətli trombositopeniya, ağır böyrək  və ya qaraciyər xəstəlikləridir. Həmçinin bu preparatların Reopoliqlükin, iltihab əleyhinə qeyri-steroid preparatlar və qanəvəzedicilərlə birgə tətbiqi  hemorragik sindromun yarana biləcəyi təhlükəsinə görə məsləhət görülmür.

Neyroprotektorların təyin edilməsi

Neyroprotektorların tətbiqi neyronların müdafiəsinə və patoloji neyrokimyəvi  zəncirvari reaksiyaların tormozlanmasına yönəldilmişdir. Neyroproteksiya məqsədilə aşağıdakı qrup preparatlardan istifadə edilir:

1)         Vazoaktiv preparatlar: Vinposetin (Kavinton)- 0,01-0,02 q (2-4 ml  5%-li məhlulu) damcı üsulu ilə vena daxilinə və ya gündə 3 dəfə 0,005-0,01 q dozasında daxilə; Niserqolin (Sermion)- sutkada 1-2 dəfə 0,002-0,004 q dozasında əzələyə və ya damcı  üsulu ilə venaya və ya sutkada 3 dəfə 0,01 dozasında daxilə; İnstenon- 2 ml-dən damcı  üsulu  ilə venaya  və  ya əzələyə; Aminofillin (Eufillin)- 10 ml  2,4%-li məhlulu  birbaşa və ya 250 ml Natrium-xloridin izotonik məhlulunda damcı  üsulu ilə venaya sutkada 2 dəfə; Vazobral – sutkada 2 dəfə 2ml daxilə; Sinnarizin (Stugeron)- 0,05 q  dozasında, sutkada 3 dəfə daxilə təyin edilir.

2)         Angioprotektorlar: Parmidin (Prodektin) – 0,25 q dozasında 1 tabletdən, sutkada 3 dəfə; Askorutin – 2 tabletdən, sutkada 3 dəfə; Trokserutin – 0,3 q dozasında sutkada 2 dəfə 1 kapsul və ya 5 ml venaya; Etamzilat –  2 ml  12,5%-li məhlulu əzələyə və ya venaya təyin edilir.

3)         Bioreoloji preparatlar: Plazma, Albumin, Reopoliqlükin (Reomakrodeks) məhlulları, 400 ml, sutkada 1-2 dəfə venaya damcı  üsulu  ilə təyin edilir.

4)         Kalsium kanallarının blokatorları: Nimodipin (Nemotan, Nimotop) vena daxilinə damcı üsulu ilə  saatda 0,001-0,002 q dozasında (5 ml 0,02%-li məhlulunu Natrium-xloridin izotonik məhlulunda və ya 5%-li Qlükoza məhlulunda) və ya hər 4 saatdan bir 0,03-0,06 q dozasında daxilə, arterial təzyiqin və nəbzin daimi nəzarəti altında təyin edilir.

5)         Antioksidantlar: Emoksipin 20-30 ml 3%-li məhlulu venaya damcı  üsulu ilə sutkada 1-3 dəfəyə 5-15 gün ərzində, sonra 2-10 ml 3%-li məhlulu əzələyə 20 gün ərzində; Meksidol – 0,2-0,3 q damcı üsulu ilə venaya, sutkada 2 dəfə, 0,1 q-dan sutkada 3 dəfə əzələyə; Mildronat 5-10 ml 10%-li məhlulu venaya birbaşa və ya damcı üsulu ilə; Alfa-Tokoferol-asetat (Vitamin E) – 0,2 q-dan sutkada 2 dəfə əzələyə; Askorbin turşusu (Vitamin C)- 5-10 ml 5%-li məhlulu vena daxilinə damcı üsulu ilə və ya 0,5-0,8 q daxilə təyin edilir.

Bu məqsədlə tərkibində aşağıda sadalanan bioloji qida əlavələrinin оlduğu bir sıra preparatların də tətbiqi tövsiyə olunur:

• Tərkibi vitaminlərlə, ilk növbədə B qrupu vitaminləri, güclü antiоksidantlar оlan C və E vitaminləri ilə zəngin оlan pоlivitamin preparatları.
• Tərkibində antioksidant effektinə görə C vitaminindən 20 dəfə, E vitaminindən isə 50 dəfə fəal hesab edilən Resveratrol olan preparatlar – оnlar həmçinin ürək-damar xəstəliklərinin, insultların, arterial hipertoniyanın, şəkərli diabetin müalicəsi və profilaktikasında da geniş tətbiq edilir.
• Tərkibində doymamış yağ turşuları Linol, Linolen; həmçinin Lesitin və B-karotin olan preparatlar.
• Spirulina mikroyosunundan hazırlanmış preparatlar – tərkibi orqanizm üçün faydalı vitaminlər, mikro və makroelementlər, amin turşuları, doymamış yağ  turşuları  və maddələrlə zəngindir. Piylənmə əleyhinə mübarizədə, orqanizmin möhkəmləndirilməsində və zərərli  maddələrdən təmizlənməsində tətbiq edilir.
• Tərkibində Kinostemma bitkisi olan preparatlar – tərkibində olan antioksidantların və adaptogenlərin hesabına Jenşendən 4-5 dəfə güclü hesab olunur.

 

6)         Neyrotrofik təsir göstərən preparatlar: Pirasetam (Lusetam, Nootropil) – sutkada 4-12 q dozasında damcı  üsulu ilə venaya və ya sutkada 3 dəfə, 0,4-0,8 q-dan daxilə; Serebrolizin – 10-60 ml 21,5%-li məhlulu 200 ml Natrium-xloridin izotonik məhlulunda həll edib, 1-1,5 saat müddətində damcı  üsulu ilə venaya (müalicə kursu 10-25 prosedurdur), sonradan əzələyə 5-10 ml 20-30 gün ərzində; Serebromedin 10 ml-dən damcı  üsulu ilə venaya; Semaks 0,1%-li məhlulundan hər burun deşiyinə 2-3 damcı, sutkada 2-3 dəfə; Qlisin – 0,2 q-dan sutkada 3-4 dəfə, dil altına; Karnitin-xlorid (Aplegin)- 10 ml  10-20%-li  məhlulu 250 ml Natrium-xloridin izotonik məhlulunda həll edib venaya damcı  üsulu ilə; Aminalon – 0,5-1,25 q-dan sutkada 3 dəfə daxilə; Pikamilon – 0,05 q-dan sutkada 3 dəfə daxilə təyin edilir.

7)         Energetik toxuma metabolizmini yaxşılaşdıran preparatlar: Sitoxrom C (Sitomak) – 4-8 ml  0,25%-li məhlulu əzələyə və ya 200 ml Natrium-xloridin izotonik məhlulunda həll edib venaya damcı  üsulu ilə; Aktovegin – 250 ml 10-20%-li məhlulu venaya damcı  üsulu ilə və ya  5 ml 4%-li məhlulu əzələyə; Solkoseril – 250 ml  10-20%-li  məhlulu damcı  üsulu ilə venaya və ya  5 ml  4,25%-li məhlulu əzələyə; Diavitol  10-20 ml məhlulu damcı  üsulu ilə venaya; Qliatilin – 1 q-dan sutkada 3 dəfə damcı üsulu ilə venaya, Riboksin – 10-20 ml 2%-li məhlulu venaya birbaşa və ya damcı  üsulu ilə, Lipoy turşusu (Tioktasid, Berlition, Tioqamma, Espalion)- 0,6 q-dan venaya damcı  üsulu  ilə və ya 0,2-0,6 q daxilə təyin edilir.

Pozulmuş hərəki və hissi funksiyaların bərpasını aktivləşdirmək üçün  neyroprotektiv terapiya sadə fiziki  hərəkətlərin icra edilməsi, zədələnmiş ətrafların yüngül masajı  və əzələlərin elektrik stimulyasiyası  ilə birlikdə istifadə olunur.

Hipotenziv preparatların tətbiqi

1)         Angiotenzinçevirici fermentin inhibitorları: Kaptopril (Kapoten, Katopil, Tenziomin)- 0,025-0,05 dozasında daxilə və ya sublinqval (dilaltı) olaraq təyin edilir. Sublinqval qəbul zamanı hipotenziv effekt  10 dəqiqədən sonra baş verir. Enalapril (İnvoril, Renitek, Enap)- 10 mq dozasında, sutkada 2 dəfə təyin edilir.

2)         Mərkəzi  tipli  α-2 adrenoreseptorların tənzimləyiciləri:  Klonidin (Hemiton, Katapresan, Klofelin)- sublinqval yolla 0,00015-0,0003 q dozasında (20-40 dəqiqədən sonra təsir göstərir), əzələyə və ya dəri altına 0,5-1,5 ml 0,01%-li məhlulu təyin edilir. Klonidinin 0,5-1 ml 0,01%-li məhlulunu 10-20 ml Natrium-xloridin izotonik məhlulunda həll edib venaya tədricən (5-6 dəqiqə ərzində) vurulması təyin edilə bilər. Arterial təzyiqin enməsi bir neçə dəqiqədən sonra baş verir və 4-6 saat davam edir.

3)         Qanqlioblokatorlar: Bezohekzonium 0,5-1 ml 2,5%-li məhlulu əzələyə və ya dəri altına, lazım gələrsə inyeksiyaları təkrarlamaq (sutkada 3-4 dəfə) olar; Pentamin – 0,2-0,5 ml 5%-li məhlulunu 20 ml Natrium-xloridin izotonik məhlulunda və ya 5%-li Qlükoza məhlulunda həll edib, tədricən venaya yeritməli. 0,5-2 ml 5%-li məhlulunu əzələyə də vurmaq olar.

Arterial təzyiqi qaldırmaq məqsədilə tətbiq olunur:

1)         Dofamin (Dopamin, Dopmin) – adrenergik preparat olub, periferik neyromediator proseslərə təsir edir: 0,025-0,2 q dozasında (0,5% və ya 4%-li məhlulu) preparatı 125 ml 5%-li Qlükoza və ya 400 ml Natrium-xloridin izotonik məhlulunda həll edib, venaya damcı üsulu ilə yeritməli (sutkalıq dozası 0,4-0,8 q). Preparat tez effekt göstərməyə başlayır və infuziya kəsildikdən 5-10 dəqiqə sonra təsiri bitir;

2)         Prednizolon-hemisuksinat (Solu-dekortin) – qlükokortikosteroid preparatdır. 0,05-0,15 q preparatı Natrium-xloridin izotonik məhlulunda və ya 5%-li Qlükoza məhlulunda həll edib, damcı  üsulu ilə venaya yeritməli;

3)         Qutron – simpatоmimetik preparat olub, arterial təzyiqin dozalanmış artmasını  təmin edir: 2,5mq dozada tabletlər və ya 7 damcı, sutkada 2 dəfə daxilə; venaya və ya əzələyə 5 mq, sutkada 2 dəfə təyin edilir.

 

Bərpaedici müalicə mərhələsi

İşemik insult keçirmiş xəstələrdə bərpa dövründə əsas məqsəd nevroloji  simptomatikanın sabitləşdirilməsinə və onların tədricən gerişə inkişafına doğru yönəldilmiş olur. Bu, neyronların “yenidən öyrənmə” prosesləri ilə bağlı olur, nəticədə beynin sağlam hissələri  tədricən zədələnmiş  şöbələrin funksiyalarını  öz üzərinə götürür. Hüceyrə səviyyəsində gedən bu proses neyronlar arasında yeni sinapsların və dendritlərin yaranması, neyronal membranların xassələrinin dəyişdirilməsi hesabına baş verir.

Beyin infarktından sonra itirilmiş funksiyaların bərpası prosesini sürətləndirən dərmanlar neyronlarda gedən maddələr mübadiləsini stimullaşdıran preparatlardır: vazoaktiv dərmanlar (Ginko biloba, Vinposetin, Pentoksifillin), amin turşusu preparatları (Serebrolizin), nootroplar (Pirasetam, Fenotropil) və s. Həmçinin bu dövrdə kontrakturaların, yataq yaralarının, dərin venaların trombozunun yaranma və inkişaf riskini azaltmaq və və hərəki funksiyaları  tədricən bərpa etmək üçün passiv reabilitasiya (masaj, müalicəvi bədən tərbiyəsi) həyata keçirilir.

İşemik insultdan sonra xəstələrin erkən reabilitasiyası

İşemik insultdan sonra xəstələrin reabilitasiyasını  mümkün qədər tez – xəstənin ümumi vəziyyətindən asılı olaraq, hərəki  rejimin genişləndirilməsi və ümumi palataya köçürüldükdən sonra, xəstəliyin ilk və ya  ikinci  həftəsində başlanmalıdır. Reabilitasiya əzələ funksiyasının bərpası  məqsədi daşıyir və terapevtik masaj, elektrik stimulyasiyası  və fərdi  proqram üzrə müalicəvi  bədən tərbiyəsi (MBT) üsullarından ibarət olur. Masaj və MBT əzələ kontrakturalarının və oynaqlarda ağrıların profilaktikası, neyronlar arasında itirilmiş əlaqələrin aktivləşdirilməsi, ətraflarda hissiyyatın tədricən bərpası  məqsədilə aparılır.

Bu mərhələdə terapevtik masaj çox ehtiyatla icra edilir və əgər əzələlərin tonusu aşağıdırsa, onların  elektrik stimulyasıyası və fərdi seçilmiş proqramla MBT ilə birgə yüngül ovuşdurmalar və ehtiyatla açılışdırma şəklində; əzələ tonusu yüksəkdirsə,  yüngül sığallamalar şəklində aparılır.

Reabilitasiya üsulları

Yenidən danışmaq, hərəkət etmək və məntiqlə düşünmək, xüsusilə yaşlı  bir adam üçün asan deyil. Buna baxmayaraq, bu, düzgün bir yanaşma zamanı  mümkündür. Aşağıdakı  üsullar beyin insultunun nəticələrini aradan qaldırmağa kömək edəcəkdir:

• Fizioterapiya uzun müddətdir ki, insultdansonrakı  bərpa prosesinin əvəzsiz bir atributuna çevrilmişdir. Fizioterapiya özündə orqanizmə elektrik, maqnit, mexaniki, lazer və digər təsir üsullarını birləşdirir. Prosedurların məqsədi əzələlərin iş qabiliyyətini qorumaq, beyin funksiyalarını bərpa etmək və qan təchizatını yaxşılaşdırmaqdır.
• Erqoterapiya xəstəyə müstəqil yaşamaq üçün zəruri  olan sadə məişət vərdişlərini öyrədən tədbirlər kompleksindən ibarə İnsult keçirdikdən sonra xəstələr tez-tez qapını  açmağı, müxtəlif cihazları  işə salmağı, hətta düyməni bağlamağı bilmirlər. Erqoterapevtlər müxtəlif oyunlar və modelləşdirmə vəziyyətlərini tətbiq edərək, xəstələrə bu vərdişləri yenidən  öyrədirlər. Ən qabaqcıl reabilitasiya mərkəzləri ev şəraitini maksimal dərəcədə xatırladan xüsusi təlim mərkəzləri  ilə təchiz olunmuşdur. Erqoterapiyanın məqsədlərindən biri də xırda hərəki bacarıqların: kiçik və böyük obyektləri tutmaq; yazmaq, klaviatura ilə işləmək, tikiş tikmək və s. bərpa edilməsidir.
• Loqopedik məşğələlər nitq funksiyalarını  bərpa etmək üçün vacibdir. Afaziya, yəni beynin nitq mərkəzinin zədələnməsi müxtəlif növ ola bilər, ancaq düzğün və inadkar bir iş sayəsində xəstəliyin bu nəticəsini aradan qaldırmaq mümkündür.
• Psixoterapiya də çox vacibdir, çünki insult keçirdikdən sonra xəstələr tez-tez özlərini tamamilə çarəsiz hiss edirlə Belə anlarda onlar üçün ruhdan düşməmək çox vacibdir. Onları  inandırmaq lazımdır ki, bu zəiflik aradan qaldırılandır, ancaq müvəqqəti bir haldır və əgər cəhd göstərərsə, xəstə normal həyata qayıda bilər.
• Düzgün tərtib edilmiş müalicəvi bədən tərbiyəsi (MBT) kompleksi  zamanı  müntəzəm məşqlərin sayəsində əzələlərin və əzələ yaddaşının bərpası istiqamətində əla nəticələr əldə edilə bilə
• Mexanoterapiya hemorragik insultdan sonra xəstələrin reabilitasiyasının müasir metodudur. Bu metod, robotlaşdırılmış trenajorların istifadəsindən ibarətdir  və  yuxarı və aşağı  ətrafların hərəkətlərinin məşq etdirilməsinə, eləcə də xırda motorika bacarıqlarının bərpasına uyğun gə Yüksək texnologiyalı  avadanlıqların istifadəsi hərəki  bacarıqların bərpa müddətini azaltmağa kömək edir.

 

İnsultdan sonra bərpa prosesi çətin bir işdir, ancaq bunu mümkün olmayan adlandırmaq olmaz. Bu işdə çox şey xəstənin yaxınlarından asılıdır, çünki o, özü uzun müddət aciz və müdafiəsiz vəziyyətdə olur. Buna görə itirilmiş qabiliyyətlərin bərpası məsələsi yalnız xəstənin özünə deyil, həm də onun vəziyyətinə laqeyd olmayan şəxslərə aiddir. Əgər bu insanlar xəstənin ətrafında olsalar, mümkün olan hər şeyi edərək ona kömək və dəstək versələr, bu zaman reabilitasiya mümkün qədər qısa müddətdə baş tutacaqdır. Reabilitasiya əlbəttə ki, yalnız erkən və fəal olmamalı, həm də dəqiq şəkildə planlaşdırılmalıdır.

 

Reabilitasiya mərhələsinin xüsusiyyətləri

İşemik insultdan sonra  xəstənin reabilitasiyası bir neçə aydan bir ilədək və ya daha çox davam edir. Bərpa mərhələsini yerli nevroloji sanatoriyada həyata keçirmək tövsiyə olunur ki, iqlim dəyişikliyi  nevroloji  simptomatikanın dərinləşməsinə və ya yanaşı  gedən somatik xəstəliklərin (arterial hipertoniya, aritmiyalar, şəkərli diabet xəstəliyi) inkişafına səbəb olmasın.

İxtisaslaşdırılmış sanatoriyada bütün hərəki funksiyaların bərpası müalicəvi bədən tərbiyəsi (MBT)  və fizioterapevtik prosedurların köməyilə həyata keçirilir. İtirilmiş hissiyyatı  bərpa etmək üçün masaj, palçıq terapiyası  və refleksoterapiyadan istifadə edilr.

 

İşemik insultun nəticələrinin müalicəsində masajın tətbiqi

İşemik insultdan sonra ən tez-tez rast gəlinən ağırlaşmalr müxtəlif dərəcəli hərəki  və hissiyyat pozuntularıdır. Müalicəvi  masaj xəstəliyin kəskin dövründə (birinci – ikinci həftə), yataq yaralarının yaranmasının qarşısını  almaq üçün və mikrosirkulyasiyanın yaxşılaşdırılması  üçün (xüsusilə piylənməsi olan və ya əksinə, hipotrofiyalı xəstələrdə, sidiyi saxlaya bilməyən şəxslərdə), eləcə də yanaşı infeksion xəstəliklərin prosesə qoşulması  zamanı  təyin edilir. Erkən reabilitasiya mərhələsində masaj əzələ və oynaq kontrakturalarının qarşısının alınması və hissiyyatın bərpa edilməsi məqsədilə aparılır ki, sinir hüceyrələrinin aktivliyi geri qayıtsın və sinir impulslarının ötürülməsi qaydaya düşsün. Həmçinin masaj parezlər və süst ifliclər olduğu zaman xəstənin hərəkət aktivliyinin normallaşdırılması  üçün əzələ tonusunun bərpası istiqamətində yönəldilmiş olur.

 

Proqnoz

İşemik insultlardan ölüm hallarının faizi çox yüksəkdir: hər 100 min nəfərə bu rəqəm müxtəlif ölkələrdən asılı olaraq 100-175 arasında dəyişir. Bu zaman ilk ay ərzində ölənlərin sayı  təqribən 345 təşkil edir, 1 il müddətində xəstələrin 50%-də letal sonluq müşahidə edilir. Sağ qalanlardan yalnız  20%-i  praktik olaraq tam sağalırlar (onlara əlillik dərəcəsi verilmir), 18%  xəstələr nitq qabiliyyətlərini  itirmiş olurlar, 48%-i  hərəkət qabiliyyətlərini itirirlər. Bərpa müddətinin nə qədər çəkəcəyini qabaqcadan söyləmək mümkün deyil. Bu zaman proqnozu pisləşdirən və işemik insultun nəticələrini ağırlaşdıran amilləri nəzərə almaq lazımdır. Bu amillərə aid etmək olar:

• əsas zədələnmə ocağının funksional vacib nahiyələrdə (nitq, hərəki və mərkəzlərində) yerləşməsi;
• infarkt ocağının böyük ölşüdə olması;
• xəstənin ahıl yaşda olması;
• ətrafların əzələlərinin tonusunun kobud pozuntuları;
• əzələ-oynaq hissiyyatının pozulması;
• əqli qabiliyyətin aşağı enməsi;
• emosional pozuntular (depressiya).

 

Lakin əlverişli olmayan proqnoz ümidsiz olmağa əsas verməməlidir. Bərpa olunmaq şansı aşağıdakı  hallarda xeyli  yüksəlmiş olur:

• reabilitasiyanın erkən başlanması;
• xəstənin əqli qabiliyyətinin saxlanılması;
• bərpa prosesində xəstənin özünün aktiv iştirak etməkdə maraqlı olması;
• bərpa proqramının müvafiq şəkildə tərtib olunması.

 

İşemik insult çox ağır və təhlükəli bir xəstəlikdir. Lakin əgər bu baş vermişdirsə, ruhdan düşmək lazım deyil – müsbət nəticənin əldə edilməsində xəstənin öz rolu çox böyükdür. Yüksək səviyyədə tərtib edilmiş reabilitasiya proqramı, onun dəqiq və ardıcıl surətdə həyata keçirilməsi xəstəyə pozulmuş funksiyaları  bərpa etməyə və vərdiş etdiyi  həyat tərzinə qayıtmağa kömək edir.

 

Profilaktika

Beyin infarktının birincili profilaktikasının əsasında qanda aterosklerotik düyünlərin və trombların formalaşması zamanı  meydana gələn arteriyaların trombozunun effektiv şəkildə qarşısının alınması: adekvat bədən çəkisinin saxlanılması və sağlam həyat tərzinə riayət edilməsi, siqaret çəkməkdən, spirtli içkilərin qəbulundan və digər zərərli vərdişlərdən imtina olunması dayanır. Ürək-damar sistemi (ateroskleroz, arterial hipertoniya, aritmiyalar, miokard infarktı) və sinir sistemi (miqren, serebrostenik sindromlu vegetativ-damar distoniyası) xəstəliklərinin yaranmasının və inkişafının qarşısının alınması üçün müalicəvi bədən tərbiyəsi ilə məşğul olmaq, piyada gəzmək, səmərəli və sağlam pəhrizə riayət etmək, bədəni  ümumi  masaj etmək çox vacibdir.

İşemik insultların ikincili profilaktikası 4 istiqamətdən ibarət olan komleks tədbirləri: hipotenziv terapiya (angiotenzinçevirici fermentin inhibitorları və diuretiklərin tətbiqi), antitrombotik terapiya (birbaşa təsir göstərməyən antikoaqulyantlar və antiaqreqantlar), hipolipidemik terapiya və yuxu arteriyalarının trombozunun cərrahi yolla müalicəsini (karotid endoarterektomiya) özündə birləşdirir.

Hipotenziv və antitrombotik terapiya barəsində yuxarıda ətraflı surətdə söhbət açılmışdır. Hipolipidemik terapiya barəsində bir qədər ətraflı danışaq. Bu müalicə 2 istiqamətdə aparılır: statinlərin təyini və bioloji aktiv əlavələrin istifadəsi.

Statinlər: Bu qrup preparatlardan daha çox Atorvastatin, Rozuvastatin, Simvastatin, Lovastatin və s. təyin olunur.

Atorvastatin (Atoris, Torvakard) – 20 mq dozasında tableti, sutkada 1 dəfə; Rozuvastatin (Mertenil, Rozukard) – 10 mq dozasında tableti, sutkada 1 dəfə; Simvastatin (Zokor) – 10 mq dozasında tableti, sutkada 1 dəfə; Lovastatin (Mevakor) – 40 mq dozasında tableti, sutkada 1 dəfə daxilə təyin edilir. Orqanizmdə xolesterinin sintezi başlıca olaraq gecə vaxtı getdiyindən, statinləri axşam saatlarında qəbul etmək məsləhət görülür.

Bioloji  aktiv əlavələr: Bu qrup preparatlar xəstəliyin risk amillərinə təsir etməkdə və nəticədə onun profilaktikasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir:

• Antilipid metabolik çaylar – qanda xolesterinin miqdarının aşağı düşməsində, orqanizmin şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizlənməsində, piy mübadiləsini fəallaşdırmaqda yaxından iştirak edir. Antioksidant və yuxunu normallaşdırmaq xüsusiyyətləri var.
• Slimminq (arıqladan) çaylar – tərkibində orqanizm üçün vacib çоxsaylı maddələr: vitaminlər, minerallar və s. оlur. Orqanizmi şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizləyir, həzmi yaxşılaşdırır, çəkini azaltmağa kömək edir, qanda yağların səviyyəsini aşağı salır. Bədəni qüvvətləndirir, yorğunluğu aradan qaldırır.
• Tərkibində Xitozan – qırmızıayaqlı dəniz krabının zirehindən hazırlanmış biоlоji aktiv əlavələr оlan preparatlar. Xitozan orqanizmin şlaklardan və zəhərli maddələrdən təmizlənməsində, qanda xolesterinin miqdarını azaltmaqda, artıq çəkinin azaldılmasında tətbiq edilir.

Profilaktik tədbirlərə əməl olunması işemik insultun yaranma ehtimalını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmış olur.

 

Digər məqalələrimizə keçid:

https://nevropatologiya.az/2021/09/04/insult/

https://nevropatologiya.az/2021/09/08/bqdkp/

https://nevropatologiya.az/2021/08/16/nevroloji-x%c9%99st%c9%99l%c9%99rin-muayin%c9%99sind%c9%99-kt-muayin%c9%99sinin-t%c9%99tbiqi-komputer-tomoqrafiyasi/

 

 

 

      “Azərbaycanda geniş yayılmış sinir xəstəlikləri” (Bakı, “Xəzər Universitei” nəşriyyatı, 2019) kitabından (12655 N-li müəlliflik şəhadətnaməsi). Məqalə ilk dəfə 23.04.2018-ci il tarixində medsite.az tibbi internet saytında dərc olunmuşdur.

     Müəllif: Fərhad  Əhmədov.  Həkim – nevropatoloq