Bayılma haqqında geniş məlumat

Bayılma (“sinkope”, zəiflətmək, üzmək, məhv etmək mənasını verən qədim yunan sözü syncopto-dan götürülmüşdür) – beyin qan dövranının müvəqqəti zəifləməsi nəticəsində huşun qısamüddətli itirilməsi tutmasıdır.

Bayılma – xəstəlik deyil, sadəcə orqanizmin hansısa bir vəziyyətinin simptomudur və onun səbəbi heç də həmişə xəstəlik olmur. Bayılmalar kifayət qədər geniş yayılmış bir haldır. Dünya əhalisinin demək olar ki, 1/3 hissəsi həyatında heç olmasa bir dəfə bayılma keçirmişdir. Bayılmaların yayılması yaş artdıqca çoxalır, bu, 65 yaşdan sonra xüsusilə nəzərə çarpır (bu yaş kateqoriyasında bayılmaların tezliyi 2 dəfə artır).

 

Etiologiya və patogenez

     Bayılma halının yaranmasının əsas səbəbi beyində qan dövranının müvəqqəti azalması hesab olunur . Nəticədə baş beynin retikulyar formasiya və beyin qabığı kimi strukturları kifayət qədər qidaı maddələr və enerji almır. Retikulyar formasiya beyin yarımkürələrinin qabığına fəallaşdırıcı təsir göstərmək və reflektor fəaliyyətin hesabına bütün orqanizmi tonusda saxlayır. Beyindəki bütün strukturlar arasında retikulyar formasiya qida çatışmazlığına daha çox həssas olduğundan, o, qan axınının qəfil dəyişməsinə ilk növbədə reaksiya göstərir. Retikulyar formasiyanın disfunksiyası nəticəsində vegetativ sinir sisteminin simpatik və parasimpatik şöbələri arasındakı tarazlıq pozulur və bunlardan ikincisi üstünlük təşkil etməyə başlayır. Azan sinirin köməyilə gerçəkləşən parasimpatik təsirlərin kəskin üstünlük əldə etməsi, bayılmanın bütün simptomlarının səbəbi olur.

Huşitirmələrin əsas etioloji və patogenetik amilləri (R. Adams, M. Viktora görə, 1995, düzəlişlərlə) aşağıda təqdim olunur.

 

Sinkopal halların təsnifatı

I Neyrogen tip.

1. Vazopdepressor
2. Sinokarotid (karotid sinusun hiperhəssaslığı sindromu).
3. Kardioinhibitor
4. Udma zamanı huşitirmələr.
5. Öskürəklə bağlı tutmalar.
6. Nikturik tutmalar.
7. IIKardiogen tip
8. Ürək atışının azalması:

• aritmiyalar (Morqanyi – Edems – Stoks tutmaları və s.);
• geniş miokard infarktı;
• ürəyin sol yarısında qan axınının obstuksiyası:
• aortal stenoz;
• sol qulaqcığın miksoması;
• idiopatik hipertrofik subaortal stenoz.

2. Ürəyin sol yarısına qan axınının pozulması:

• ağciyər arteriyasının emboliyası;
• ağciyər arteriyasının stenozu.

3. Ürəyə venoz qayıdışın pozulması;

• sağ qulaqcığın miksoması.

III. Ortostatik tip.

1. Ortostatik hipotenziya.
2. Serebral tip.
3. Tranzitor işemik həmlələr.
4. Miqren
5. Qanda oksigeninin miqdarının azalması.
6. Hipoksiya
7. Anemiya
8. Psixogen tip.
9. İsteriya.
10. Hiperventilyasiya sindromu.

 

Aşağıda bayılma hallarının ən geniş yayılmış növləri haqqında daha ətraflı söhbət açılır.

Sadə vazodepressor bayılma – qısamüddətli şüur itkisinin ən tez-tez rast gəlinən variantıdır və müxtəlif tədqiqatçılara görə, bütün huşitirmə hallarının 28-dən 93,1%-ə qədərini təşkil edir. Bu halın patogenezi hələ də tam aydınlaşdırılmayıb, lakin onun inkişafında əsas rolu, ürək atışının artması ilə müşayiət olunmayan, əsasən əzələlərin və daxili orqanların damarlarının dilatasiyası səbəbindən arterial təzyiqin aşağı düşməsi oynayır. Bu zaman bradikardiyanın inkişaf etməsi də mümkündür, lakin o, huşitirmənin meydana çıxmasına cüzi təsir edir. Periferik müqavimətin azalmasına cavab olaraq, ürək fəaliyyətinin kompensator güclənməsinin olmaması, azan sinirin inhibisiyaedici fəaliyyəti ilə əlaqələndirilir (buna görə də huşitirmənin bu tipini başqa cür “vazovaqal” da adlandırırlar). Lakin bayılmanın inkişafı ilə oxşar bir reaksiya atropinin azan sinirin təsirini bloklaması şəraitində də baş verə bilər.

Vazodepressor huşitirmə, bir qayda olaraq, yüksək emosional labilliyi olan gənclərdə müşahidə olunur və həmişə hər xəstə üçün fərdi olan müəyyən bir amilin təsiri altında inkişaf edir.

Psixo-emosional vəziyyətlər (qanın görünüşü, həyəcan, qorxu) əksər hallarda qadınlar üçün əhəmiyyət kəsb edir, ağrı gıcığı isə daha çox kişilərdə huşitirməyə səbəb olur. Səciyyəvi fiziki amillərə istidə və ya boğuq havası olan otaqda olmaq, uzun müddət ayaq üstə qalmaq, həddən artıq yorğunluq aid edilir.

Sinokarotid bayılma – karotid sinusun həssaslığının artması səbəbindən baş verir ki, bu da öz növbəsində Herinq siniri (dil-udlaq sinirinin şaxəsi) vasitəsilə uzunsov beyinə daxil olan impulsasiyanın güclənməsinə gətirib çıxarır. Sonuncu, ürək ritminin reflektor yavaşıması (cavab reaksiyasının vaqal tipi), bradikardiyanın inkişafı olmadan arterial təzyiqin enməsi (depressiv tip) və ola bilər ki, beynin ipsilateral yarımkürəsində qan dövranının pozulması (mərkəzi tip) ilə müşayiət olunur. Sinokarotid bayılmalar, daha çox aterosklerozdan əziyyət çəkən ahıl və qoca yaşlı kişilərdə təsadüf olunur. Bu bayılmalar karotid sinusun qıcıqlanması ilə əlaqədar baş verir. Çox vaxt bu hal, basin hərəkətləri, onu arxaya əydikdə (məsələn, ulduzlara baxarkən, uçan bir təyyarəni izləyərkən), bu nahiyəni masaj etdikdə (təraş zamanı) baş verir. Həmçinin dar, sərt yaxalıqların gəzdirilməsi və ya qalstukun sıx bağlanması, boyun nahiyəsində sinokarotid nahiyəni sıxan şişvari törəmələrin olması da mühüm əhəmiyyət daşıyır. Qeyd etmək lazımdır ki, karotid tipli hiperhəssaslıq, həmişə bilavasitə konkret bir üzvi patologiya ilə əlaqəli deyil, baş beynin və orqanizmin funksional vəziyyətindən də asılı ola bilər.

Əksərən gənclərdə və uşaqlarda asistoloyayadək inkişaf edən reflektor bradikardiya səbəbindən yaranan kardioinhibitor huşitirmələr meydana çıxa bilər. Buna klassik nümunə olaraq körpələrdə “solğun bayılmaları” misal göstərmək olar.

Müəyyən edilmişdir ki, karotid sinus kimi, sol mədəcik də ürək atışının aşağı düşməsi və ürək yığılmalarının ritminin yavaşıması yolu ilə reallaşan neyrogen növbələşən bayılmanın mənbəyi ola bilər. Bayılmadan öncə ürək əzələsinin spazmı istisna edilmir (“boş ürək” sindromu). Vazodilatator mexanizm də əhəmiyyət kəsb edə bilər.

Yuxarıda təsvir edilmiş mexanizmlərə oxşar, lakin digər reflektor qövslərin iştirakı ilə inkişaf edən mexanizmlər, udma aktında, dil-udlaq sinirinin nevralgiyası zamanı huşitirmənin inkişafında həyata keçir. Azan sinirin qıcıqlandırılmasına cavab olaraq meydana çıxan reflektor bradikardiya səbəbiylə yaranan həqiqi vazovaqal bayılmalara bir sıra xəstəliklər (qida borusunun divertikulları, divararalığının şişləri, öd daşı xəstəliyi, ağciyər arteriyasının emboliyası və s.) və ya bəzi diaqnostik prosedurların (bronxoskopiya, boşluqların punksiyası, rektal müayinə) keçirilməsi zamanı meydana çıxan bayılmalar aid edilir.

Öskürək bayılmaları (bettolepsiya) – adətən bronxopulmonar (xroniki bronxit, laringit, göyöskürək, bronxial astma, emfizema) və ürək xəstəlikləri zamanı, kəskin öskürək fonunda baş verir. Bu cür bayılmanın patogenezində döşdaxili və qarındaxili təzyiqin kəskin artması ilə birgə sol mədəciyə qan axınının azalması və ürəyin dəqiqəlik həcminin aşağı düşməsi, yuxarı boş vena sistemindəki təzyiqin yüksəlməsi və beyindən venoz axının pozulması rol oynayır. Azan sinirin reseptor sisteminin stimulyasiyası da müəyyən əhəmiyyət kəsb edə bilər. Ehtimal olunur ki, digər hallarda da döşdaxili təzyiqin yüksəlməsi zamanı meydana çıxan bayılmaların inkişaf mexanizmi öskürək bayılmalarının mexanizmlərinə oxşardır. Bunlar, gülmək, asqırmaq, qusmaq, sidik ifrazı və gücənmə ilə müşayiət olunan defekasiya, ağırlıq qaldırarkən, nəfəs alətlərində ifa edərkən (yəni gərginliyin qırtlaq qapalı olarkən baş verdiyi bütün hallarda) yaranan bayılma tutmalarıdır.

Nikturik bayılma – multifaktoral patogenezi olan sinkopal halların bariz nümunəsi olduğundan, onu situasion bayılmalara və ya gecə oyanmaları zamanı  baş verən bayılmalar sinfinə aid edirlər. Orta və ahıl yaşlı kişilərdə müşahidə olunur. Bir qayda olaraq, nikturik bayılma sidik ifrazı zamanı və ya ondan sonra inkişaf edir. Bu halın əsas patogenetik mexanizmlərinə azan sinirin təsirlərinin fəallaşdırılması və sidik kisəsinin boşalması nəticəsində arterial hipotenziyanın meydana gəlməsi (oxşar reaksiya sağlam şəxslər üçün də səciyyəvidir), tənəffüsün saxlanması və gücənmə nəticəsində baroreflektor reflekslərin fəallaşması, qanın ürəyə qayıtmasını çətinləşdirən gövdənin açılmış şəkildə mövqeyi aid edilir. Yataqdan qalxmaq anı (əslində bu, uzun müddət üfüqi vəziyyətdə qaldıqdan sonra ortostatik bir yüklənmədir), gecə vaxtında azan sinirin tonusunun yüksəlməsi və digər amillər də əhəmiyyət kəsb edir. Çox vaxt bayılma ərəfəsində spirtli içkilərin qəbulu qeyd edilir. Nikturik bayılmalarda istisna olsa da, əziklər və yıxılmalar müşahidə edilə bilər.

Kardiogen bayılmalar zamanı huşun itirilməsi, ürək atışının beynin damarlarında effektiv qan axınını dəstəkləmək üçün lazım olan kritik bir səviyyədən aşağı düşməsi nəticəsində baş verir. Bu bayılmaların ən çox yayılmış səbəbləri, qan axınına mexaniki maneə yaradan və ya ürək ritminin pozulmasına gətirib çıxaran xəstəliklərdir.

Vazomotor reflektor reaksiyalarının qeyri-sabitliyi və ya pozulması, ortostatik (postural) bayılmanın inkişafına səbəb olur. Klinik təzahürlərin təbiətinə görə ortostatik bayılma vazodepressor bayılmadan az fərqlənir, lakin xəstənin aldığı vəziyyətin (üfüqi mövedən sürətlə şaquli mövqeyə keçmək və ya uzun müddət üfüqi vəziyyətdə qalmaq) bayılmanın yaranmasında başlanğıc  həlqə kimi əhəmiyyət kəsb etməsi, birincinin fərqləndirici xüsusiyyətidir. Patogenezin əsasını

ortostatik hipotenziya fenomeni – şaquli vəziyyətdə arterial təzyiqin aşağı düşməsi ilə birgə damarların tonusunun enməsi təşkil edir. Bu cür vəziyyətlərdə damar tonusunun dəstəklənməsini təmin edən təbii mexanizmlər – periferik arteriyaların və arteriolaların reflektor spazmı, aorta qövsü və karotid nahiyəsinin reseptorlarından reflektor təsirin nəticəsi olan taxikardiya, ürəyə venoz qayıdışı artıran eninəzolaqlı əzələlərin təqəllüs fəaliyyətinin güclənməsidir. Bu kompensator reaksiyaların effektivliyi yaş keçdikcə azaldığından, ortostatik sinkopal halların inkişafına meyillik daha çox ahıl yaşlı insanlarda aşkar edilir.

Ortostatik hipotenziyaların meydana gəlməsinə gətirib çıxaran səbəblər aşağıda qeyd edilənlərdir:

• ayaqlarda venoz durğunluqun inkişafına səbəb olan hallar (uzun müddət ayaq üstündə dayanmaq, yataqda qalmaq, əzələ hipotoniyası, venaların varikoz genəlməsi);
• damar tonusunun simpatik tənzimlənməsinin pozulması (postsimpatektomiya, böyrəküstü vəzinin fəaliyyətinin çatışmazlığı, periferik və vegetativ nevropatiyalar, o cümlədən diabetik, amiloid, alkoqol, postinfeksion polinevropatiya, sirinqomieliya və ya neyrosifilis zamanı onurğa beyninin yan sütunlarının zədələnməsi);
• bir sıra dərman preparatlarının (fenotiazinlər, antihipertenziv vasitələr, diuretiklər, arterial vazodilatatorlar, Levodopa, kalsium kanallarının blokatorları, trisiklik antidepressantlar) qəbulu.

Postural bayılmalar – proqressivləşən vegetativ çatışmazlıq sindromunun əsas əlamətlərindən biridir. Baş beyni qanla təmin edən damarların zədələnməsi (və ya sıxılması) zamanı yaranan sinkopal hallar ən çox ahıl yaşlı insanlarda rast gəlinir. Əslində bu halda söhbət, əlamətlərindən biri bayılma olan beyin qan dövranının müvəqqəti pozulmasından gedir.

Bayılma halları, hiperventilyasiya sindromunun klinik təzahürlərdən biri olur. Hiperventilyasion bayılmaların 2 variantı olur:

• Hipokapnik və ya akapnik. Onun patofizioloji əsasını qan dövranında karbon qazının parsial təzyiqinin azalmasına beyin toxumasının reaksiyası təşkil edir ki, bu da tənəffüs alkalozu və Bor effekti ilə birgə damarların reflektor spazmına və beyin toxumasının hipoksiyasına səbəb olur.
• Vazodepressor – beyin-əzələ sistemində qanın yenidən bölüşdürülməsi mexanizminin izafi, qeyri-adekvat şəkildə işə düşməsi, yəni hiperventilyasiya şəraitində beynin qanla təchizinin azalması, əzələlərin təchizinin isə artması ilə bağlıdır.

Hiperventilyasion mexanizmlər, eyni zamanda digər təbiətli bayılmaların da patogenezində əhəmiyyətli bir rol oynaya bilər. Belə ki, həddindən artıq nəfəsalma orqanizmdə çoxsaylı və polisistem dəyişikliklərə gətirib çıxarır.

Hiperventilyasion bayılmanın hipokapnik (akapnik) variantının klinik xüsusiyyəti, uzunmüddətli (dəqiqələr, on dəqiqələr) bayılmaönü halının olmasından ibarətdir ki, bu da vegetativ böhranlar zamanı psixi, vegetativ və hiperventilyasion təzahürlərlə (qorxu, narahatlıq, taxikardiya, kardialgiyalar, havanın çatışmazlığı hissi, paresteziyalar, əzələlərin qıcolması, poliuriya və s.) müşayiət olunur. Şüurun səyriməsi fenomeni – huşunu itməsi və qayıtması dövrlərinin növbələşməsi – vacib əhəmiyyət kəsb edir.

Hiperventilyasion bayılmanın vazodepressiv variantının sadə bayılmadan fərqi, daha zəngin parasinkopal kliniki mənzərədən və təhrikedici amillərin daha geniş spektrindən, həmçinin huşitirmənin akapnik tipinin təzahürləri ilə müştərəkliyindədir.

     Psixogen bayılma (yalançı huşitirmə) – isterik nevrozlu şəxslərdə, “konversion simptomlar” formasında özünü ifadə etmək tendensiyası olduqda, keçmişdə baş vermiş bayılmalara meyllik, psixogen tutmalar üçün yaxşı bir əsas ola bilər. Çünki qəfil bayılma, zahirən çox ciddi bir simptom təəssüratı yaradır. Bu zaman yıxılmaq, xəstənin ixtiyari olaraq özünü yerə “atması” kimi görünür; o, ətrafdakı şəxslərin “əlləri üzərinə enir”. Xəstənin gözlərini açmağa çalışarkən həkim xəstənin göz qapaqları tərəfindən fəal müqavimət hiss edir. Bu cür xəstələrin bəzilərinin diaqnozunun dəqiqləşdirilməsi üçün ixtisaslı psixiatrın müayinəsi tələb olunur.

 

Klinika

Bayılma tutması bir neçə mərhələyə bölünür:

• bayılmaönü və ya lipotimik;
• bayılma;
• bayılmadan sonrakı vəziyyət.

Lipotimik vəziyyət huşun itirilməsindən bilavasitə bir neçə saniyə əvvəl baş verir (ən çox 4-20 saniyədən 1-1,5 dəqiqəyə qədər davam edir). Lipotimiya sözü, qədim yunan mənşəli lipo – “tərk etmək” və thymos – “ruh” sözlərindən təşkil olunmuşdur. Bu anda xəstə ürəkbulanma, başgicəllənmə, qulaqlarda küy və ya cingilti, bulanıq görmə (gözlərin önündə “duman”, “tor”, “xırda nöqtələr”) hiss edir. Getdikcə artan zəiflik meydana çıxır ki, o da xəstəni dalğa kimi bürüyür. Xəstənin ayaqları süstləşir və sözünə baxmır, dərisi soyuq tərlə örtülür, sifəti avazıyır. Bəzi xəstələrdə bu simptomlarla yanaşı, narahatlıq və ya qorxu hissi, taxikardiya, havanın çatmaması və ya boğazda qəhər hissi, barmaqların uclarının, dilin, dodaqların keyiməsi, əsnəmək də qeyd edilir. Bəzən tutma yalnız bununla məhdudlaşa bilər, yəni bayılma baş verməyəcək, xüsusən əgər xəstə üfüqi bir vəziyyət almağa imkan tapırsa. Nadir hallarda bayılma, əvvəlcədən lipotimik bir vəziyyət olmadan meydana gəlir (məsələn, aritmiyalarda, udma zamanı baş verən bayılmalarda). Bu mərhələ, “yerin ayaqların altından qaçması” hissiyyatı ilə sona yetir.

Bayılma mərhələsi huşun itirilməsi ilə səciyyələnir. Huşun itməsi ilə eyni vaxtda bədənin hər tərəfindəki əzələ tonusu kəskin şəkildə zəifləyir, buna görə də xəstələr çox vaxt yıxılmır, lakin asta-asta döşəməyə döğru sürüşürlər. Qəfil bayılmanın inkişaf etməsi halında, yıxılarkən qançırların əmələ gəlməsi mümkündür. Adətən bayılma 5-60 saniyə davam edir. Huşun itmə anında dəri örtükləri solğun-boz, kül və hətta yaşıl rəng alır, soyuq olur, arterial təzyiq aşağı düşür (sistolik təzyiq 60 mm.c.süt və daha az olur), tənəffüs səthiləşir (hətta xəstənin nəfəs almaması təsəvvürü yarana bilər), bütün dərin reflekslər enir, bəbəklər genişlənir və işığa qarşı zəif reaksiya verir. Bayılmanın vazodepressor mexanizmi zamanı nəbz sürətli, bəzən sapabənzər olur, azan sinirin tonusunun üstünlük təşkil etdiyi hallarda isə – nəbz yavaşıyr və ya mil arteriyasıda əllənmir, bəzən isə ürək döyüntüsü də eşidilmir. Əgər baş beyində qan axını 15-20 saniyə ərzində bərpa edilmirsə, xəstədə qeyri-iradi sidik ifrazı və defekasiya, həmçinin bir neçə əzələ səyriməsinin baş verməsi mümkündür.

Postsinkopal mərhələ şüur tam bərpa olunana qədər, cəmi bir neçə saniyə davam edir. Huşun bərpa olunması tədricən baş verir: görmə hissi işə düşür, tədricən ətrafdakıların səslərini eşitmək mümkün olur, xəstə öz bədənini yenidən hiss edə bilir. Əslində bu hisslərə bir neçə saniyə sərf olunsa da, xəstənin özü onları ləngimiş şəkildə xatırlayır. Huşun tam bərpasından sonra xəstələr dərhal məkanda, zamanda və öz şəxsiyyətlərində bələdliklərini bütünlüklə geri qaytarırlar. Əlbəttə ki, xəstənin ilk reaksiyası, baş vermiş hadisə ilə əlaqədar qorxu keçirməsi olur. Ürək ritmi və tənəffüs tezləşir, xəstə özünü yorğun və əzgin hiss edir, bəzən qarın və ürək nahiyələrində xoşagəlməz hissiyyat qeyd edilir. Bayılmanın ikinci mərhələsini xəstə xatırlamır, yəni onun son xatirələri vəziyyətinin qəflətən pisləşməsi ilə bağlı olur.

Bütün sinkopal vəziyyətlər üçün onların sürətli inkişafı səciyyəvidir. Huşun qəflətən itirilməsi isə, yalnız Morqanyi-Adams-Stoks tutmaları, sol mədəciyin çıxışının obstruksiyası, karotid sinusun hiperhəssaslığı sindromu, udma vaxtı bayılma, nikturik bayılma kimi hallar və proseslərdə baş verir.

Bayılmanın ağırlıq növü, huşitirmə dövrünün müddəti və həyati funksiyaların pozulmasının şiddət dərəcəsi ilə müəyyən edilir.

 

Diaqnoz və diferensial diaqnoz

Bayılmanın diaqnozu kliniki mənzərə və əlavə tədqiqat metodlarından alınan məlumatlar əsasında qoyulur. Əgər bayılma ekstremal səbəbdən meydana çıxmayıbsa, bu zaman təhrikedici amili axtarmaq lazımdır.

Şahidlər tərəfindən bayılmanın bütün mərhələlərinin ətraflı təsviri çox vacib bir rol oynayır. Başlanğıcın qəfil olması, tipik təhrikedici vəziyyətlərin mövcudluğu, bayılma ilə bədənin mövqeyi arasındakı əlaqə, vegetativ təzahürlərin təbiəti, yanaşı xəstəliklərin varlığı və dərman preparatlarının qəbuluna xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əksər hallarda diaqnozun qoyulması anamnezə əsaslanır.

EKQ-nin uzunmüddətli monitorinqinin keçirilməsi, bayılmaların kardiogen səbəbinin inkar edilməsi üçün vacibdir, çünki bayılmaların bu sinfi, qəfləti ölümün baş verməsinin yüksək riski olması səbəbindən ən əlverişsiz proqnoza malikdir. Bu, xüsusilə də son vaxtlar tədqiq olunmuş mitral qapağın prolapsı və uzanmış  P-Q intervalı sindromuna (Romansu-Uorren sindromu) aiddir. Ahıl yaşlı şəxslərdə huşun itirilməsi, yanaşı gedən nevroloji pozuntuların mövcudluğu, paraklinik müayinələrin baş beynin damar sisteminin patologiyasına işarə edən göstəriciləri, onurğanın boyun nahiyəsində degenerativ dəyişikliklərin əlamətlərinin aşkar edilməsi, sinkopal halların təbiətini əsasən serebrovaskulyar mexanizmlərlə əlaqələndirməyə imkan verir.

Neyrogen bayılmalar zamanı  konkret səbəbi müəyyən etmək üçün

vegetativ reaktivliyi xarakterizə edən testlərdən: Valsalva sınağı; ortostatik, sinokarotid və hiperventilyasiya sınaqlarından geniş istifadə edilir.

Son dövrlərdə EKQ və arterial təzyiqin monitorinqinə böyük diaqnostik dəyər verilir. Lazım gəldikdə isə, EKQ-nin əvvəlcə passiv 30 dəqiqəlik ortostatik vəziyyətində, sonra xəstənin dərhal şaquli vəziyyətə gətirilməsi, nəhayət yenə də üfüqi vəziyyətə qaytarılması şəraitində çəkilməsi icra olunur (lift test). Bu cür sınaqlar keçirilərkən xəstələrdə nəinki hemodinamikanın dəyişiklikləri meydana çıxır, həmçinin basyılmalar da inkişaf edir.

Hiperventilyasion bayılmalar zamanı hiperventilyasiya fenomeni tez-tez hipoqlikemiya və ağrı təzahürləri ilə birgə rast gəlinir. Bu cür xəstələrə hiperventilasiya sınağından əvvəl 5 TV insulinin yeridilməsi, testi əhəmiyyətli dərəcədə həssaslaşdırır, huşun itməsi daha ​​tez baş verir. Bu halda huşun pozulması səviyyəsi ilə eyni vaxtda EEQ-də baş verən dəyişikliklər arasında müəyyən bir əlaqənin olması qeyd edilir ki, buna da 8 və 9-cu diapazonun ləng ritmləri dəlalət edir.

Sinkopal vəziyyətlər ilk növbədə epilepsiyanın müxtəlif təzahürlərindən fərqləndirilməlidir. Sonuncunun çərçivəsində ən böyük diferensial diaqnostik çətinlikləri 2 növ tutmalar təşkil edir: parsial-kompleksli (o cümlədən də vegetativ-visseral) və atonik absanslar. Aşağıdakı cədvəldə bayılmalar və vegetativ-visseral tutmalar arasında olan diferensial-diaqnostik fəqrlər göstərilmişdir.

 

     Cədvəl (N.N. Yaxno və D.R. Ştulmana görə).

 

Əlamət		Paroksizmin növü
	Bayılmalar		Epilepsiya
İrsi meyllik	Yoxdur, bəzən anamnezində valideynlərində bayılmaların olması qeyd edilir		Çox vaxt epileptik tutmalar
Həyat anamnezi	Çox vaxt somatik xəstəliklərin, qeyri-kafi fiziki inkişafın fonunda		Çox vaxt südəmər və erkən uşaq yaşlarında qıcolmalar, febril qıcolmalar, “spazmofiliya”, yuxudagəzmə, gecə qorxuları
Nevroloji status	Vegetativ-damar çatışmazlığı		Vegetativ-damar çatışmazlığı, sinir sisteminin üzvi zədələnməsi əlamətləri ilə birləşə bilər
Təhrikedici amillər	Səciyyəvidir		Səciyyəvi deyil
Paroksizmin subyektiv hissiyyatı	Aydın təsvir edilən narahatlıq, zəiflik, bayılmanın yaxınlaşması hissiyyatı		Mövcud deyil və ya tutmanın xüsusiyyətindən asılıdır; bütün bədənin, onun hissələrinin (depersonalizasiya) və ya ətraf aləmin (derealizasiya) dəyişilməsi hissiyyatı olur.
Tutma zamanı obyektiv dəyişikliklər:
dəri örtükləri	solğun, tərlə örtülmüş		solğunluq və ya sianoz
nəbz	sapvari, əllənməyə bilər, bəzən yavaşımış		tezləşmiş
arterial təzyiq	adətən enir		normal və ya yüksəlmiş
xəstənin yıxılması	tez-tez		tutmanın xüsusiyyətindən asılıdır
Paroksizmin qarşısının alınmasının mümkünlüyü	Xəstə üfüqi vəziyyət aldıqda mümkündür		Yoxdur
Xəstənin tutmadan sonrakı vəziyyəti	Ümumi zəiflik		Tutmanın xüsusiyyətindən asılıdır (dəyişilməyə bilər, bələdliyin pozulması, yuxululuq)

 

Absanslarda huş ani olaraq pozulur və postural tonus itirilir. Bayılmalar zamanı xəstələr, əgər şərait imkan verirsə, çox vaxt oturmağa və uzanmağa imkan tapırlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, ayrı-ayrılıqda götürülmüş əlamətlər mütləq bir əhəmiyyət daşımır, lakin EEQ müayinəsinin nəticələri ilə müştərək halda onlar düzgün diaqnozun qoyulmasına imkan yaradır. Gecə yuxusunun EEQ müayinəsində tutmalararası  dövrdə itidalğalı fenomenlər, epilepsiyalı xəstələrin 75%-də aşkar edilir, sinkopal halları olan xəstələrdə isə bir qayda olaraq, bu, qeyd olunmur.

Bayılmalara bənzər kliniki şəkil hipoqlikemik hallarda da müşahidə edilə bilər. Bir sıra xəstəliklərdə (insulinoma, hipofizar və böyrəküstü vəzinin çatışmazlığının inkişaf etmiş mərhələləri) qanda şəkərin miqdarının getdikcə azalması, səciyyəvi simptomatika: aclıq hissi, titrəmə, sifətin hiperemiyası, tərləmə, huşun pozulması ilə təzahür edir. Qısa bir müddət ərzində bu, komaya gətirib çıxara bilər. Diaqnoz,

əsasən anamnestik məlumatlara, tutma zamanı qanda şəkərin miqdarının azalmasına əsaslanır. Venadaxili qlükoza yeridildikdə tutmanın dayandırılması, qəndin və ya şirin çayın qəbul edilməsinin isə profilaktik effekti səciyyəvidir.

 

Müalicə

Neyrogen sinkopal hallarda çox vaxt bayılmanın meydana gəlməsinə səbəb olan amillərin aradan qaldırılması kifayət edir. Nikturik bayılma hallarında spirtli içkilərin qəbulunu məhdudlaşdırmaq və oturaq halda sidik ifraz etmək tövsiyə olunur. Postural bayılmalar zamanı cəld ayağa qalxmamaq məsləhət görülür. Əsas müalicə ortostatik hipotenziyanın səbəbinə qarşı yönəldilməlidir. İdiopatik ortostatik hipotenziya halında ayaqların bintlə sıx sarınması, bandajın geyilməsi tətbiq olunur; dövr edən qanın həcmini artıran preparatların qəbulu (Fludrokortizon, sutkada 0,1-0,2 mq), həmçinin duzla zəngin bir pəhriz rejimi məsləhət görülür. Amezinium metilsulfatın 10-30 mq dozasında, sutkada 1-3 dəfə qəbulu da mümkündür.

Antixolinergik vasitələrin (atropin) və ya efedrin qrupu preparatlarının tətbiqi, sinokarotid və öskürək bayılmalarında, udma zamanı yaranan sinkopal hallarda effektiv ola bilər. Refrakter hallar, daimi kardiostimulyatorun implantasiyasına ehtiyac olmasını nəzərdən keçirməyi tələb edir.

Kardiogen və serebral bayılmalar zamanı müalicə taktikası, əsas xəstəliyin müalicəsindən ibarətdir.

Bayılma anında baş beynə maksimal dərəcədə qan axınını təmin etmək vacibdir: xəstəni kürəyi üstə uzadıb ayaqlarını qaldırmaq və ya otuzduraraq, başını dizləri arasına endirmək lazımdır. Gövdənin yuxarı hissəsini paltardan azad edir, başı (uzanmış vəziyyətdə) yana çevirirlər ki, dilin udlağa düşməsinin qarşısı alınsın. Tənəffüs və vazomotor mərkəzlərə reflektor stimullaşdırıcı təsir göstərən vasitələr: xəstəyə naşatır spirtinin iylədilməsi, sifətinə soyuq su çiləmək, soyuq dəsmalın qoyulması və s. tətbiq olunur.

Lazım gəldikdə, arteriyal təzyiqin əhəmiyyətli dərəcədə enməsi hallarında simpatikotonik preparatlar – 1%-li Mezaton və ya 5%-li Efedrin məhlulu tətbiq edilə bilər. Ürək fəaliyyətinin yavaşıması və ya dayanması ilə müşayiət olunan kardioinhibitor bayılmalarda 0,1%-li Atropin məhlulunun yeridilməsi göstərişdir; bəzən dolayı ürək masajı tətbiq olunur.

Xəstənin huşu bərpa olana qədər oral yolla heç nə verilməməlidir. Fiziki zəiflik hissi aradan qalxmayınca xəstəni uzanmış (oturmuş) vəziyyətdə saxlamaq və ayağa qalxdıqdan sonra bir neçə dəqiqə ərzində müşahidə etmək lazımdır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, neyrogen bayılmalar tez-tez vegetativ distoniya sindromu fonunda inkişaf edir və bu səbəbdən də psixovegetativ pozuntuların korreksiyası, bayılmanın yox olmasına səbəb ola bilər. Bu halda aparılacaq müalicənin həcmi və xüsusiyyəti fərdi olaraq müəyyən edilir.

Ümumiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, bayılmaların müalicə üsulları birmənalı deyil və bu səbəbdən də tədqiq edilməyə davam edilir.

Yekun olaraq qeyd etmək istərdik ki, bayılmalar – tənəffüs və ürək fəaliyyətinin həyati funksiyalarının müvəqqəti pozulması ilə keçən huşun tutmaşəkilli dəyişiklikləridir. Bayılmalar heç də həmişə sinir sisteminin xəstəliklərinin təzahürü olmur. Təkrarlanan sinkopal hallar xəstənin həyat keyfiyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Xəstəyə bayılmalardan qurtulmaq üçün, bu halın inkişafının səbəbini müəyyənləşdirmək lazımdır, çünki bu, müalicə üsulunu seçməkdə əsas rol oynayır. Bayılmaların etibarlı müalicəsi üsulları hələlik inkişaf mərhələsindədir və bəzən yalnız profilaktik tədbirlər effektiv olur.

 

 

 

 

 

Digər məqalələrimizə keçid:

https://nevropatologiya.az/2021/09/06/epilepsiya/

https://nevropatologiya.az/2021/08/16/nevrozlar/

https://nevropatologiya.az/2021/09/06/elektroensefaloqrafiya-eeq/

 

 

 

 

 

 

 

          Fərhad Əhmədov. Həkim – nevropatoloq