Başgicəllənmə haqqında geniş məlumat

Başgicəllənmə dedikdə, adətən xəstədə meydana çıxan özünün və ya ətrafdakı əşyaların fırlanması hissiyyatı nəzərdə tutulur. Bu cür hissiyyat daha çox vestibulyar strukturların zədələnməsi zamanı baş verir ki, bununla əlaqədar olaraq onu çox vaxt vestibulyar başgicəllənmə adlandırırlar. Lakin bəzən xəstələr, başgicəllənmə dedikdə, təsvir edilməsi çətin olan digər hissləri nəzərdə tuturlar. Təxmini olaraq bu hissləri narahatlıq, huşitirmədən öncəki hal, qeyri-sabitlik hissi, başında duman və ya keylik hissiyyatı kimi təsvir etmək olar. Nəzəri cəhətdən, fırlanma hissinin mövcud olması (vestibulyar başgicəllənmədə) və ya əksinə, həmin hissin mövcud olmamasına əsasən bu simptomlar asanlıqla ayırd edilir. Lakin çox vaxt təcrübədə onları ayırd etmək olduqca çətin olur.

Başgicəllənmə periferik, mərkəzi və ya sistem zədələnməsi səbəbindən baş verə bilər. Bu zaman həkimin ilk növbədə vəzifəsi, başgicəllənmənin hansı strukturların: periferik vestibulyar (labirintin və ya dəhliz-ilbiz sinirinin), mərkəzi (beyin kötüyünün, beyinciyin və ya beyin qabığının) zədələnməsi və ya bu halın sistem pozuntuları (məsələn, ürək-damar və ya maddələr mübadiləsi) nəticəsində meydana çıxmasını müəyyən etməkdir.

Dünya əhalisinin təqribən 5%-i başgicəllənmədən əziyyət çəkir, eyni zamanda bu simptom, nevrologiyada ən çox rast gəlinən simptomlardan biridir və rastgəlinmə tezliyinə görə yalnız baş ağrısından geri qalır.

 

Təsnifat

     Nəzərə almaq lazımdır ki, başgicəllənmə müstəqil xəstəlik deyil, bir çox xəstəliklərin bir simptomudur. Bu simptomun meydana çıxmasının səbəbini başa düşmək üçün başgicəllənmənin 2 növündən (sistemli və ya sistemsiz) məhz hansı birinə aid olmasını müəyyən etmək vacibdir.

“Başgicəllənmə” kimi xəstələr olduqca müxtəlif hissləri təsvir edə bilərlər. Buna görə də həkimin əsas vəzifəsi –  xəstənin şikayətlərinin təbiətini aydınlaşdırmaqdır.

Başgicəllənmənin 2 növü ayırd edilir – fəzanın özü ətrafında və ya özünün fəza ətrafında yalançı fırlanma hissiyyatı (sistemli başgicəllənmə) və ya yaxınlaşan şüur itkisi, qeyri-müəyyənlik, səndələmə hissiyyatı (sistemsiz başgicəllənmə).

Sistemli başgicəllənmə fəzanın özü ətrafında və ya özünün fəza ətrafında yalançı fırlanma hissiidir. Adətən bu, vestibulyar analizatorun zədələnməsi ilə əlaqədardır və xoşxassəli paroksizmal pozision başgicəllənməsi, Menyer xəstəliyi , vestibulyar nevrit, dağınıq skleroz, nevrinoma, insult və s. zamanı qeyd edilir. Sistemli və ya vestibulyar başgicəllənmə – çox vaxt ürəkbulanma, qusma, hiperhidroz, eşitmənin və müvazinətin pozulması, həmçinin ossillopsiya (ətrafdakı əşyaların cəld, xırda amplitudlu titrəmələri təsəvvürü) ilə müşayiət olunur. Sistemlı başgicəllənmə vestibulyar sistemin – onun həm mərkəzi, həm də periferik şöbələrinin zədələnməsi üçün səciyyəvidir.

Sistemsiz başgicəllənmə  başgicəllənməyə aid olan bütün digər hissiyyatı əhatə edir: tezliklə baş verəcək huşitirmə hissi, qeyri-müəyyənlik, bulanıq görmə, qeyri-sabitlik və səndələmə. Bu cür təzahürlər ürək-damar və ya endokrin sistemlərinin xəstəlikləri, nevroloji və psixi pozuntular zamanı – daha çox həyəcan pozuntusu, anemiya, aritmiya, ortostatik hipotenziya, hipoqlikemiya, hipoksiyalar zamanı meydana çıxır.

Huşitirmədən əvvəlki vəziyyətdə xəstələr özlərini pis hiss edir, tezliklə özlərindən gedəcəklərini, başlarında “yüngüllük” hissiyyatının olmasını qeyd edirlər. Bəzi hallarda, “başgicəllənmə” dedikdə xəstələr müvazinətin və yerişin pozulmasını (ataksiya) nəzərdə tuturlar.

Bəzən xəstələr başda “duman”, “ağırlığın” olmasından şikayət bildirir, özlərini sərxoş kimi hiss edirlər. Bu şikayətlər psixogen başgicəllənmə üçün xarakterikdir.

Oxşar qeyri-müəyyən simptomlar üzvi xəstəliklərin erkən mərhələlərində və ya atipik gedişində də meydana çıxa bilər.

Beləliklə, sistemli və ya vestibulyar və sistemsiz başgicəllənmələr ayırd etmək olar ki, sonuncunun tərkibinə huşitirmədən öncəki hal, psixogen başgicəllənmə, həmçinin müvazinətin pozulması daxildir.

Başgicəllənmənin klinik növü ilə yanaşı, onun gedişi, təhrikedici amillərin və yanaşı simptomların mövcudluğu da diaqnostik əhəmiyyət kəsb edir.

 

     Etiologiya və patogenez

Normal halda bədənin fəzada bələdliyi bir neçə hissi sistem (görmə, vestibulyar, proprioseptiv və eşitmə) vasitəsilə təmin edilir. Daxil olan afferent impulslar bir sıra mərkəzi strukturlar (vestibulyar və qırmızı nüvələr, daxili boylama dəstə, həmçinin beyin qabığı – əsasən təpə və gicgah payları) vasitəsilə inteqrasiya olunur. Başgicəllənmə – sensor məlumatların daxil olmasının pozulması və ya təhrif olunması, həmçinin müxtəlif modallıqlı afferentasiya arasında tarazlığın pozulması nəticəsində meydana çıxır. Həmçinin alın paylarının, bazal nüvələrin, beyinciyin və onların arasındakı əlaqələrin zədələnməsi zamanı meydana çıxan məlumatın mərkəzi emalının və hərəki fəaliyyətin efferent həlqəsinin pozulmaları da müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə, dayaq-hərəkət sisteminin patologiyası da başgicəllənmələrin meydana çıxmasında müəyyən rol oynayır.

Başgicəllənmələrin əsas səbəbləri:

1. Sistemli (vestibulyar) başgicəllənmə.

• Xoşxassəli pozision başgicəllənməsi;
• vestibulyar neyronit;
• Menyer xəstəliyi;
• ara (Vrisberq) sinirinin herpetik zədələnməsi;
• intoksikasiya;
• baş beynin müxtəlif lokalizasiyalı (beyincik, beyin kötüyü, baş beynin yarımkürələri) infarktı, anevrizması və ya şişi;
• vertebro-bazilyar çatışmazlıq;
• KBT və postkommosion sindrom;
• epilepsiya;
• labirintit və ya labirintin infarktı;
• bəzi keçici və ya paroksizmal sinir pozuntuları;
• dağınıq skleroz;
• diskineziyalar (platibaziya , Arnold-Kiari sindromu və digər kraniovertebral anomaliyalar);
• sirinqobulbiya;
• beyin kötüyünün digər xəstəlikləri;
• konstitusional mənşəli vestibulopatiya;
• arterial hipertenziya;
• şəkərli diabet.

 

II . Sistemsiz başgicəllənmə.

1. Lipotimik halın kliniki mənzərəsində sistemsiz başgicəllənmə.

• Vazodepressor (vazovaqal) bayılma;
• hiperventilyasion bayılma;
• karotid sinusun hiperhəssaslıq sindromu;
• öskürək bayılması;
• nikturik bayılma;
• hipoqlikemik bayılma;
• neyrogen mənşəli ortostatik hipotenziya (birincili periferik vegetativ çatışmazlıq);
• somatogen mənşəli ortostatik hipotenziya (ikincili periferik vegetativ çatışmazlıq);
• ürək-damar xəstəlikləri (aortal stenoz, mədəcik aritmiyası, taxikardiya, fibrillyasiya və s.) zamanı ortostatik qan dövranı pozulmarı;
• simpatektomiya;
• arterial hipertoniya;
• şəkərli diabet;
• beyin kötüyü nahiyəsində işemiya;
• anemiya, kəskin qan itkisi, hipoproteinemiya;
• dehidratasiya;
• hamiləlik.

 

1. Qarışıq və ya qeyri-müəyyən xassəli başgicəllənmələri.

• Boyun nahiyəsində patoloji proseslər (Unterharnşaydt sindromu , platibaziya, Arnold- Kiari sindromu, “Arxa servikal simpatik sindromu”,“qamçı” travmaları, boyun lokalizasiyalı miofassial ağrı sindromları) zamanı başgicəllənmələr;
• bəzi görmə və okulomotor pozuntular (eynəyin düzgün seçilməməsi, astiqmatizm, katarakta, gözün hərəki sinirlərinin patologiyaları) zamanı başgicəllənmələr;
• dərman intoksikasiyası (Apressin, Klonidin, Trazikor, Visken, Aminokapron turşusu, Litium, Amitriptilin, Sonapaks, Fenitoin, Fenobarbital, Finlepsin, Nakom, Madopar, Parlodel, Mirapeks, Brufen, Voltaren, Fenibut, İnsulin, Laziks, Efedrin, Tavegil, oral kontraseptivlər, Midokalm, Atropin, Klonazepam, Prednizolon və digər dərman preparatları);
• miqreni olan xəstələrdə başgicəllənmələr;
• koordinasiyanın, ayaq üstə dayanmanın və yerişin pozulması (müxtəlif təbiətli disbaziyalar) zamanı başgicəllənmələr.

 

1. Psixogen xarakterli başgicəllənmələr.

 

     Simptomatika

Sistemli (vestibulyar) başgicəllənmə

Sistemli başgicəllənmə vestibulyar sistemin istənilən səviyyədə (gicgah sümüyünün piramidasının daxilndə daxili qulaqdan başlayaraq, dəhliz siniri, körpü-beyincik bucağı, beyin kötüyü, qabıqaltı nüvələr, təpə və gicgah payları daxil olmaqla beyin qabığınadək) patoloji prosesə qoşulması nəticəsində meydana çıxa bilər.

Daimi başgicəllənmə, bir qayda olaraq müvazinətin pozulması səbəbindən baş verir və tez-tez yıxılma ilə müşayiət olunur. Sistemli başgicəllənmənin bir dəfə başvermə epizodu ən çox beyin kötüyünün və ya beyinciyin insultu səbəbindən  yaranır. Təkrari başgicəllənmə tutmaları həm səbəbsiz, həm də müəyyən təhrikedici amillərlə əlaqədar olaraq inkişaf edə bilər.

Başın kəskin hərəkətləri səbəbindən meydana çıxmayan spontan başgicəllənmə tutmaları, bir qayda olaraq, aritmiyaların, vertebro-bazilyar hövzədə TİH-in, Menyer xəstəliyinin və ya epileptik tutmaların təzahürü olur. Təhrikedici amillərin (bədən mövqeyinin dəyişilməsi, basın yanlara çevrilməsi) səbəbindən meydana çıxan təkrari başgicəllənmələr əksərən XPPB (xoşxassəli paroksizmal pozision başgicəllənməsi) və ya bayılmalar, xüsusən də ortostatik bayılmalarla əlaqədar olur.

Başgicəllənmənin davametmə müddəti müəyyən əhəmiyyət kəsb edir –  XPPB zamanı tutmalarının davametmə müddəti adətən 1 dəqiqədən az; vertebro-bazilyar hövzədə TİH –də – bir neçə dəqiqə; Menyer xəstəliyində – saatlar, virus mənşəli neyrolabirintit zamanı isə günlərlə çəkə bilər.

Sistemli başgicəllənmənin ən çox yayılmış səbəbi –  XPPB (xoşxassəli paroksizmal pozision başgicəllənməsi) hesab olunur.  Xəstəlik orta qulağın infeksiyalarından, KBT və ya otoloji cərrai müdaxilələrdən sonra inkişaf edə bilər. Ahıl yaşda XPPB, çox vaxt labirintin infarktından sonra meydana çıxır. Təxminən 50% hallarda XPPB-nin səbəbini müəyən etmək mümkün olmur. İdiopatik XPPB üçün 60-70 yaş arasında başlanğıc xarakterikdir; bu xəstəlik, qadınlarda kişilərə nisbətən 2 dəfə çox rast gəlinir. Xəstəlik üçün qısamüddətli (1 dəqiqədən çox olmayan) və bədənin vəziyyətini dəyişdikdə yaranan sistemli başgicəllənmə tutmaları xarakterikdir.

XPPB-nin patogenezində aparıcı rolu kupulolitiaz – yarımdairəvi kanalcıqların boşluğunda kalsium karbonat kristallarının toplantılarının formalaşması oynayır ki, bu proses də yarımdairəvi kanalcıqların reseptorlarının həssaslığının artmasına gətirib çıxarır.

Pozision (mövqe) başgicəllənməsini aşkar etmək üçün Nilen – Barani sınağı keçirilir. Xəstə oturaq vəziyyətdən cəld surətdə arxası üstə uzanır, bu zaman onun başı 45° geri çevrilir. Xəstə bu vəziyyətdə 30-40 saniyə saxlanılır. Bu sınaq, basin orta xətt vəziyyətində və əks tərəfə dönən zaman da təkrarlanır. Mövqe başgicəllənməsinin inkişaf etməsi diaqnozu təsdiqləyir. XPPB-ni təsdiq edən digər amil – bu sınaq zamanı təcrid olunmuş nistaqmdır:

• göz almalarının orta vəziyyətdə təsbit edilməsi zamanı – nistaqm şaquli-rotator, cəld fazalı, yuxarı və aşağıda yerləşən qulağa tərəf istiqamətlənmiş olur;
• aşağıda yerləşən qulağa tərəf baxışı yönəltdikdə – nistaqmın cəld fazası eyni istiqamətə doğru yönəlmiş olur, nistaqm üfüqi-rotator olur;
• əks itiqamətə baxdıqda isə – niqtaqm şaquli, yuxarı doğru yönəldilmiş olur.

Sınağın başlangıcı ilə nistaqmın meydana gəlməsi arasında latent bir dövr (30-40 saniyə) mövcuddur. Sınağı təkrarlayarkən nistaqmın tükənməsi xarakterikdir. Başgicəllənmə və nistaqmın davametmə müddəti, bir qayda olaraq, 1 dəqiqədən artıq çəkmir. Mövqe nistaqmı nadir hallarda, daha çox kəskinləşmə mərhələsində müşahidə olunur.

XPPB-ni mərkəzi mövqe başgicəllənməsi və nistaqmından ayırd etmək lazımdır ki, bu halın da yaranma səbəbləri arasında daha çox spinoserebellyar degenerasiyalar, beyin kötüyünün şişləri, Arnold- Kiari anomaliyası, dağınıq skleroz dayanır. Mərkəzi mövqe nistaqmının latent dövrü olmur, davametmə müddəti 1 dəqiqədn artıq olur, nistaqmın istiqaməti dəyişə bilər, çox vaxt nistaqm şaqulidir və təkrari müayinə zamanı tükənmir.

XBPP müalicəsi üçün kalsium-karbonat kristallarının yarımdairəvi kanalcıqlardan çıxarılmasına yönəldilmiş xüsusi çalışmalar tətbiq edilir. Bundan əlavə, Nilen-Barani  sınağına bənzər üsulla başgicəllənmənin dəfələrlə törədilməsi də olduqca effektivdir ki, bu da onun mərkəzi kompensasiya səbəbindən tədricən reqressiyasına gətirib çıxarır. Şiddətli başgicəllənmə, ürəbulanma və qusma hallarında vestibulolitik preparatların tətbiqi məsləhət görülür.

Sistemli başgicəllənmənin ocaqlı nevroloji simptomatika ilə birləşməsi, vertebro-bazilyar sistemində qan dövranının pozulması, eləcə də körpü-beyincik bucağı və arxa kəllə çuxurunun şişləri üçün xarakterikdir . Vertebro-bazilyar çatışmazlıq zamanı başgicəllənmə, bir qayda olaraq, qəflətən inkişaf edir və bir neçə dəqiqə davam edir, çox vaxt ürəkbulanma və qusma ilə müşayiət olunur. Çox vaxt başgicəllənmə, vertebro-basilyar hövzədə işemiyanın digər simptomları ilə müştərək halda rast gəlinir. Vertebro-bazilyar çatışmazlığın erkən mərhələləri, təcrid olunmuş sistemli başgicəllənmə epizodları ilə təzahür edə bilər. Təcrid olunmuş sistemli başgicəllənmənin daha uzun sürən epizodları, digər xəstəliklərin, xüsusən də periferik vestibulyar pozuntuların lehinə dəlalət edir. Sistemli başgicəllənmə ilə yanaşı, vertebro-bazillyar hövzədəki TİH və insultlar, həmçinin müvazinətin pozulması ilə də təzahür edə bilər.

Sistemli başgicəllənmə, ürəkbulanma və qusma –  körpünün qapağının kaudal şöbələrinin infarktına (körpünün lateral aşağı sindromu, Qasperini sindromu) gətirib çıxaran ön beyincik arteriyası hövzəsində işemiyanın ən erkən əlamətləri ola bilər. Oxşar simptomlar beyinciyin infarktı zamanı da müşahidə olunur. Bu cür simptomatika, periferik vestibulyar pozuntular ilə diferensial diaqnostikanın aparılmasını tələb edir. Beyinciyin zədələnməsi hallarında, labirintit zədələnməsindən fərqli olaraq nistaqmın cəld komponenti patoloji ocaq tərəfə yönəlir. Onun istiqaməti baxışın istiqamətindən asılı olaraq dəyişir, lakin nistaqm, zədələnmə tərəfinə baxarkən daha çox nəzərə çarpır. Baxışın hər hansı bir əşyanın üzərində təsbit edilməsi nistaqm və başgicəllənməyə təsir etmir. Bundan əlavə, labirintitdə qeyd edilməyən ətrafların diskoordinasiyası müşahidə olunur.

Həm təcrid olunmuş, həm də qəflətən inkişaf etmiş karlıqla birgə inkişaf edən kəskin sistemli başgicəllənmə – labirintin infarktı üçün xarakterikdir. Labirintin infarktı nəticəsində yaranan karlıq, bir qayda olaraq geridönməz olsa da, vestibulyar pozuntuların şiddət dərəcəsi getdikcə azalır. Labirintin və beyin kötüyünün infarktının birgə inkişafı da mümkündür.

Nadir hallarda təkrarlanan sistemli başgicəllənmə, gicgah və ya təpə epilepsiyasının təzahürü olur. Adətən, tutma bir neçə saniyə davam edir və əksər hallarda epiqastral nahiyədə xoşagəlməz hissiyyat, ürəkbulanma, hipersalivasiya, çeynəmə hərəkətləri, görmə illüziyaları və hallüsinasiyaları ilə müşayiət olunur. Digər növ tutmaların prosesə qoşulması da mümkündür.

Sistemli başgicəllənmə, həmçinin periferik vestibulyar pozuntular  üçün də xarakterikdir. Periferik vestibulyar pozuntuları mərkəzi vestibulyar pozuntulardan ayırd etməyə imkan verən ən vacib simtom – nistaqmdır. Bu halda nistaqm, bir qayda olaraq, üfüqi, patoloji ocağa əks tərəfə yönəlmiş və eyni istiqamətə baxarkən güclənən olur. Mərkəzi tipli zədələnmədən fərqli olaraq, baxışın təsbit edilməsi nistaqmı və başgicəllənməni azaldır. Hiss olunan fırlanma istiqaməti – nistaqmın cəld mərhələsinə, yıxılma istiqaməti isə – ləng mərhələsinə uyğun gəlir.

Ürəkbulanmə və qusma ilə müştərək halda sistemli başgicəllənmənin kəskin inkişafı, virus neyrolabirintiti (vestibulyar neyronit, vestibulyar nevrit) üçün xarakterikdir. Eşitmənin pozulması və nevroloji pozuntular qeyd edilmir. Simptomlar adətən bir neçə gün ərzində, ağır hallarda isə – 1-2 həftədən sonra geriyə inkişaf edir. Bəzi xəstələrdə residivlər mümkündür. Bir qayda olaraq, simptomlar tənəffüs infeksiyasından 1-2 həftə sonra inkişaf edir. Əksər hallarda xəstəliyin törədicisini müəyyən etək mümkün olmur; xəstələrin az bir qismində Herpes zoster virusu aşkar edilir.

Menyer xəstəliyi  kəskin ifadə olunmuş təkrari sistemli başgicəllənmə epizodları ilə təzahür edir ki, bu hal da eşitmənin zəifləməsi, qulaqda sıxıtı və küy, ürəkbulanma və qusma ilə müşayiət olunur. Başgicəllənmə bir neçə dəqiqə ərzində ən yüksək həddə çatır və tədricən, bir neçə saatdan sonra keçir. Xəstəliyin erkən mərhələlərində eşitmənin pozulması tamamilə bərpa olunsa da, sonradan geridönməz olur. Menyer xəstəliyinin tutmasından sonra bir neçə gün ərzində müvazinətin pozulması təzahür edə bilər. Xəstəliyin ilk tutmaları təcrid olunmuş sistemli başgicəllənmə şəklində təzahür edə bilər. Diaqnozu təsdiqləmək üçün audiometriya keçirilir. Bu xəstəlik üçün eşitmənin iki müxtəlif tezlikdə 10 dB-dən çox zəifləməsi xarakterikdir. Menyer xəstəliyinin yaranmasına səbəb – endolimfanı perilimfadan ayıran membranın yırtılması nəticəsində inkişaf edən labirintin residivverici ödemidir.

Menyer xəstəliyi və ya sindromu eşitmə və vestibulyar komponentlərindən ibarətdir. Eşitmə komponentlərinə aşağıdakılar daxildir: qulaqda küy və cingiltinin olması və zədələnmə tərəfində eşitmənin zəifləməsi. Vestibulyar komponentlərə –  vestibulyar (sistemli) başgicəllənmə (vizual, daha az hallarda isə proprioseptiv və toxunma), spontan nistaqm, vestibulyar ataksiya və ürəkbulanma, qusma və digər təzahürlər şəklində vegetetativ pozuntular aiddir. Menyer xəstəliyi təkarlanan tutmalarla təzahür edir ki, bu tutmaların hər biri, özündən sonra eşitmə qabiliyyətinin müəyyən rezidual davamlı zəifləməsini qoya bilər. Tutmaların təkrarlanması nəticəsində eşitmə qabiliyyəti getdikcə zəifləyərək, axırda bir qulaqda eşitmənin əhəmiyyətli dərəcədə itirilməsinə gətirib çıxarır.

Müvazinətin pozulması –  müvazinətin pozulmasının əsas səbəblərindən biri – xroniki vestibulyar disfunksiyadır. Simptomlar qaranlıqda, görmənin köməyilə qüsuru kompensasiya etmək mümkün olmadıqda daha da ağırlaşır. Çox vaxt ossillopsiya müşahidə edilir; prosesə eşitmənin pozulmasının qoşulması da mümkündür. Labirintin ikitərəfli xroniki zədələnməsinin ən çox rast gəlinən səbəbi – ototoksik dərman preparatlarının qəbuludur. Qaranlıqda müvazinətin pozulmasının daha da ağırlaşması, həmçinin dərin hissiyyatın pozulmaları üçün də xarakterikdir. Ən kəskin ifadə olunmuş müvazinət pozulmaları beyinciyin zədələnmələri zamanı inkişaf edir. Vizual nəzarət simptomların şiddətinə təsir etmir. Beyinciyin hissəvi-düyünlü paycığının zədələnməsi zamanı çox vaxt ossillopsiya, həmçinin baxışın istiqamətindən asılı olan nistaqm müşahidə olunur.

Müvazinətin pozulmasının əsas mexanizmlərindən biri  – boyun propriosepsiyasının pozulmasıdır.

Hərəki aktın efferent həlqəsinin dəyişiklikləri ucbatından müvazinətin pozulmasının səbəblərinə çoxsaylı qabıqaltı infarktlar, normotenziv hidrosefaliya, Parkinson xəstəliyi və sindromu (proqressivləşən nüvəüstü iflic, multisistem atrofiya), xroniki subdural hematoma, alın payının şişləri, eləcə də bir sıra dərman preparatları – antikonvulsantlar (Difenin, Fenobarbital, Finlepsin), benzodiazepinlər, neyroleptiklər (fenotiazinlər, Haloperidol ), litium preparatları aiddir.

Müvazinətin pozulması – körpü-beyincik bucağının, gicgah sümüyünün və arxa kəllə çuxurunun şişlərinin səciyyəvi bir əlamətidir. Bu patologiyada sistemli başgicəllənmə xeyli nadir hallarda müşahidə edilir. Əksər hallarda, yanaşı gedən digər nevroloji simptomatika aşkar olunur.

Bundan əlavə, əsasən ahıl yaşlı şəxslərdə müşahidə edilən müvazinətin pozulmasının başlıca səbəblərindən biri də – çoxsaylı sensor çatışmazlığı – bir neçə hissi funksiyanın mülayim ifadə olunmuş çatışmazlığının müştərəkliyidir. Onun inkişafında həmçinin hissi informasiyanın mərkəzi inteqrasiyasının pozulması da müəyyən rol oynayır.

     Psixogen başgicəllənmə – daha çox aqarofobiya, depressiya və panik hücumların çərçivəsində rast gəlinir. Başgicəllənmənin bu növü, həmçinin bayılmaönü hal şəklində hiperventilyasion sindromun təzahürü olaraq özünü göstərir. Üzvi mənşəli başgicəllənmə zamanı məhdudlaşdırıcı davranışın, xüsusən də ikincili aqorafobiya və ya reaktiv depressiyanın inkişaf etməsi mümkündür. Bəzi hallarda həm üzvi və psixogen başgicəllənmə epizodlarının müştərəkliyi, həm də qarışıq mənşəli başgicəllənmənin inkişafı müşahidə olunur.

     Naməlum mənşəli başgicəllənmələr

Başgicəllənməyə hiperventilyasiya da səbəb ola bilər. Çoxsaylı tədqiqatlar hiperventilyasiyanın başgicəllənmənin ən çox yayılmış səbəbi olduğunu göstərmişdir. Bəzən ətraflı müayinənın aparılmasına baxmayaraq, başgicəllənmənin səbəbi naməlum olaraq qalır. Belə hallarda, xəstənin vəziyyətini nəzarət altında saxlamaqla, simptomatik müalicə təyin edilir.

 

     Diaqnostika

Başgicəllənmə şikayətləri zamanı diaqnostik axtarışlar, məhz şikayətlərin özünün hərtərəfli təhlilindən başlasyır.

Anamnez

1. Başgicəllənmə spontan olaraq, başın mövqeyini dəyişdikdə və ya digər amillərin səbəbindən yaranır?
2. Başgicəllənmə ürəkbulanma, qusma, baş ağrısıı ilə müşayiət oluna bilər.
3. Yanaşı simptomlar: ikigörmə, dizartriya və ya keyimə hissi.
4. Eşitmə sinirinin zədələnmə simptomları: qulaqda küy, eşitmənin zəifləməsi.
5. Huşitirmə – epilepsiyanın mümkün bir əlamətidir.

 

MÜAYİNƏ

     Başgilənməyə səbəb olan konkret patologiyanın müəyyənləşdirilməsində, xəstənin diqqətli müayinəsinin keçirilməsi xüsusilə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müayinə keçirirərkən aşağıdakı məqamlara xüsusi önəm verilməlidir:

1. Ümumi fizikal müayinə zamanı ürək-damar sisteminə xüsusi diqqət ayırmaq lazımdır. İlk növbədə ürək ritminin pozulmasını istisna etmək lazımdır.
2. Qulaq keçəcəyi və eşitmə qabiliyyəti tədqiq edilir (saatin tıqqıltısının səsi, həkimin səsi, barmaqların sürtülməsinin səsi – beləliklə, eşitmə qabiliyyəti 3 əsas tezlik diapazonunda yoxlanılır).
3. Xəstənin tam nevroloji müayinəsi keçirilr, kəllə-beyin sinirlərinin funksiyasına, beyincik funksiyalarının tamlığına, nistaqmın (üfüqi, şaquli və ya rotator) olmasına xüsusi diqqət yetirilir.
4. Pozision (mövqe) vestibulopatiyanı aşkar etmək üçün sınaq keçirilir: xəstədən oturaq vəziyyətdən başını cəld yana çevirərək arxası üstə uzanmış vəziyyətə keçməsini xahiş edirlər (Barani sınağı). Bu zaman nistaqmın və ya başgicəllənmənin meydana çıxmasını qeyd edir, reaksiyanın latent dövrünü və onun sönməsini qiymətləndirirlər.
5. Kalorik sınaq (xarici qulaq keçəcəyinə minimal miqdarda buzlu suyun yeridilməsi). Xəstə arxası üstə, başı 30° qaldırılmış vəziyyətdə uzanır. Növbə ilə hər qulağa tuberkulin şprisi vasitəsilə 0,2 ml buzlu su tökürlər. Normal halda xəstədə cəld komponenti qıcıqlandırılan labirintdən əks tərəfə yönəlmiş nistaqm meydana çıxır. Nistaqm 1 dəqiqə davam edir (genişləndirilmiş kalorik sınaq daha çox həcmdə suyun – həm isti, həm də soyuq – tökülməsini tələb edir). Qıcıqlanma halında reaksiyaların asimmetriyası – vacib diaqnostik əhəmiyyət kəsb edir.

Başgicəllənmə şikayətləri zamanı aparılan müayinələr:

• qanın ümumi analizi;
• açqarına qanda şəkərin miqdarının təyini;
• qanda azotun və sidik cövhərinin təyini;
• elektrolitlər (Na, K, O) və CO₂;
• serebrospinal mayenin tədqiqi;
• döş qəfəsinin, kəllənin və daxili qulaq keçəcəyinin, onurğanın boyun şöbəsinin rentgenoqrafiyası;
• başın magistral damarlarının ultrasəs doppleroqrafiyası;
• farmakoloji sınaqlarla birgə transkranial doppleroqrafiya;
• kompression-funksional sınaqlar;
• dupleks skanasiya;
• KT və ya MRT;
• EKQ;
• karotid sinusun masajı;
• kardio-vaskulyar sınaqlar;
• LOR həkiminin ətraflı müayinəsi (audioqrafiya ilə);

Başgicəllənməsi olan xəstələrə bəzən aşağıdakı xüsusi müayinə üsullari da təyin edilə bilər:

• törədilmiş eşitmə potensiallarının müayinəsi (bu metod eşitmə sinirinin nevrinoması zamanı xüsusilə informativdir);
• elektronistaqmoqrafiya (xüsusilə labirintin zədələnmələrində).

Ehtiyac yaranarsa, nevropatoloq digər müayinələri də tövsiyə edə bilər.

 

     Müalicə

Sistemli başgicəllənmənin müalicəsi, əsasən onun səbəblərinə uyğun olaraq təyin olunur. Bundan əlavə, simptomatik müalicə də mühüm rol oynayır.

Sistemli başgicəllənmədə spesifik müalicə, yalnız bir sıra məhdud xəstəliklər üçün mövcuddur.

Vertebro-bazilyar çatışmazlıq çərçivəsində qeyd edilən başgicəllənmələrdə, antiaqreqantların (Asetilsalisil turşusu – sutkada 75-330 mq, Tiklopidin – sutkada 500 mq dozasında), simptomların artması halında isə – antikoaqulyantların təyini məsləhət görülür.

Virus mənşəli neyrolabirintitlər zamanı simptomatik müalicə aparılır. Virus əleyhinə preparatların və qlükokortikoidlərin effektivliyi sübuta yeririlməmişdir.

Menyer xəstəliyinin tutulmalarının müalicəsi simptomatikdir. Ən effektiv preparat – Betahistindir. Xəstəliyin profilaktikası üçün xörək duzunun istifadəsini məhdudlaşdıran bir pəhriz rejimi və sidikqovucular təyin edilir.

Sistemli başgicəllənmənin simptomatik müalicəsi üçün vestibulolitik preparatlar təyin edilir. Bu preparatlar vestibulyar reseptorlara və ya mərkəzi vestibulyar strukturlara (əsasən vestibulyar nüvələrə) təsir göstərir.

Birincilərə aşağdakı antihistamin preparatlar aiddir:

• Meklozin (Bonin), sutkada 4 dəfə, 12,5-25 mq dozasında daxilə;
• Prometazin (Diprazin, Pipolfen) sutkada 5-6 dəfə 25-50 mq dozasdında daxilə, əzələdaxili və ya şam şəklində təyin edilir.

Bezodiazepinlər mərkəzi vestibulolitik effektə malikdir:

• Oksazepam (Nozepam) – sutkada 4 dəfə, 10-15 mq dozasında daxilə;
• Diazepam – sutkada 2-3 dəfə, 5-10 mq dozasında daxilə və ya əzələdaxili təyin edilir.

Həmçinin aşağıdakı dəran preparatları da təyin olunur:

• Histamin reseptorlarını tənzimləyən Betahistin, sutkada 2-3 dəfə, 8-16 mq dozasında daxilə;
• kalsium ionlarının antaqonistləri – Sinnarizin, sutkada 4 dəfə 25-50 mq dozasında daxilə və ya əzələ daxilinə və ya Flunarizin, sutkada 10 mq dozasında, günün ikinci yarısında daxilə təyin olunur.

Ürəkbulanma və qusmanı dayandırmaq üçün təyin edilir:

• Proxlorperazin (Meterazin, Kompazin) – sutkada 4 dəfə, 5-10 mq dozasında daxilə və ya əzələdaxili və ya 2 dəfə 25 mq dozasında rektal;
• Metoklopramid (Reqlan, Serukal) – sutkada 5-6 dəfə 5-10 mq dozasında daxilə və ya əzələdaxili olaraq təyin edilir.

Tietilperazin (Torekan) preparatı da mərkəzi tip vestibulolitik və qusma əleyhinə təsirə malikdir. Preparat sutkada 1-3 dəfə, 6,5 mq dozasında daxilə, rektal, dərialtı, əzələdaxili və ya venadaxili olaraq təyin olunur.

Antihistamin preparatlar və benzodiazepinlərin birgə təyin edilməsi daha effektlidir. Vestibulolitik preparatlar yalnız kəskin sistemli başgicəllənmələr zamanı təyin olunmalıdır. Onların qəbulu maksimal dərəcədə qısamüddətli olmalıdır, çünki uzunmüddətli istifadə – çatışmazlığın mərkəzi kompensasiya prosesini ləngidir.

Periferik vestibulyar pozulmalar zamanı reabilitasiyanın əsas prinsipləri – vestibulyar reseptorların təkrari qıcıqlandırılması yolu ilə mərkəzi kompensasiyanın tənzimlənməsidir. Reabilitasiya prosesinə maksimal dərəcədə erkən başlamaq lazımdır. Mərkəzi vestibulyar strukturlar zədələndikdə bərpa prosesinin effektivliyi xeyli aşağı olur.

Psixogen başgicəllənmə zamanı müalicə, əsas pozuntunun xüsusiyyətinə uyğun olaraq təyin olunur. Psixoterapiya böyük müalicəvi əhəmiyyət kəsb edir. Xəstəyə, əlavə psixotravmatik amil kimi onda həyat üçün təhlükəli xəstəliyin mövcudluğu fikrininin olması səbəbindən, bu pozuntuların mahiyyətini izah etmək vacibdir.

Müxtəlif mənşəli başgicəllənmələrin müalicəsi zamanı əsas patologiyanın aradan qaldırılmasına yönəldilmiş tədbirlərin görülməsi, həmçinin xəstələrə kəskin hərəkətlər etməmək; kofein, nikotin, spirtli içkilərin və xörək duzunun istifadəsini azaltmaq tövsiyə olunur. Xüsusilə ağır hallarda cərrahi müdaxilə (məsələn, endolimfatik fistulanın bağlanması üçün) tələb oluna bilər.

 

 

 

Digər məqalələrimizə keçid:

https://nevropatologiya.az/2021/08/20/dissirkulyator-ensefalopatiya/

https://nevropatologiya.az/2021/09/08/bqdkp/

https://nevropatologiya.az/2021/09/08/daginiq-skleroz/

 

 

 

 

 

 

 

                       Fərhad Əhmədov. Həkim – nevropatoloq