Hentinqton xoreyası

Hentinqton xoreyası (XBT-10 üzrə kodları G10, F02.2) – mərkəzi sinir sisteminin proqressivləşən irsi xəstəliyidir. Tibbi ədəbiyyatda Hentinqton xəstəliyi, degenerativ xoreya, irsi xoreya, proqressivləşən xroniki xoreya, xoreik demensiya adı ilə rast gəlinir. Bütün bunların hamısı eyni xəstəlikdir. Spontan məcburi hərəkətlər, zehni və ruhi pozuntularla

təzahür edir. Xəstəliyin tədqiq olunmasının başlanğıcı  XIX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Onun ən dolğun və dəqiq təsvirini ilk dəfə 1872-ci ildə ABŞ həkimi George Huntington vermişdir.

 

Xəstəliyin səbəbləri

Xoreya, yunanca bir termindir, tərcümədə “rəqs” mənasını verir. Bu terminlə nizamsız, qeyri-iradi, insan bədəninin müxtəlif əzələlərində bir-birini tez bir zamanda əvəz edən aritmik hərəkətləri adlandırırlar. Bu simptom,adətən Hentinqton xəstəliyində birinci olaraq meydana çıxır. Xəstəliyin rastgəlmə tezliyi hər 100000 əhaliyə 4-5 hal təşkil edir, Qərbi Avropada bu göstərici daha böyükdür – hər 100000 nəfərə 17 hala qədər (G.W. Bryun, 1968). Xəstəliyin əsasında genetik patologiya dayanır. Kişilər və qadınlar bu xəstəliyə eyni dərəcədə tutulurlar.

Hentinqton xoreyasının geni 1983-cü ildə, J. Gusella və əməkdaşları tərəfindən 4-cü xromosomun qısa çiynində xəritəyə alınmışdır. Xəstəliyin geni (IT-15) – 5′-sahəsində “sitozin-adenin-quanin” (SAQ) trinukleotid təkarlanmalarının qeyri-sabit ardıcıllığını saxlayır. İnsanın 4-cü xromosomunun qısa qolu, tərkibinə qlütamin amin turşusunun daxil olduğu hentinqtin zülalının sintezinə məsuldur. Normal halda, bu hissədə sitozin-adenin-quanin (SAQ) trinukleotid ardıcıllığının müəyyən sayda təkrarlanması – qlütamin amin turşusu üçün cavabdeh olan gen qeydləri vardır. Gen mutasiya etdikdə, SAQ  təkrarlanmasının sayının artması meydana gəlir ki, bu da amin turşusu zəncirinin uzanmasına və hentinqtin zülalının quruluşunun pozulmasına səbəb olur. Maddələr mübadiləsinə qoşulan “yanlış” zülal, baş beyində yerləşən sinir hüceyrələrinin məhvinə səbəb olur və Hentinqton xəstəliyinə xas olan simptomlar meydana çıxır.

SAQ-nin 36 ardıcıllığı normal hesab edilir; xoreya zamanı isə onların sayı  37-dən 121-ə qədər artır. Hal-hazırda sübut olunmuşdur ki, mutasiyaya uğramış gendə SAQ sayı nə qədər çox olarsa, xəstəlik bir o qədər erkən yaşda təzahür edəcək (SAQ  təkrarlanmasının 60-dan çox olması üçün sübuta yetirilmişdir). Hentinqton xoreyasının başqa bir xüsusiyyəti, ata xətti boyunca ötürülərkən (yəni kişilər arasında) SAQ təkrarlanmasının artması, başqa sözlə, təkrarlanma uzunluğunun artmasıdır. Gen ana vasitəsilə ötürüldükdə, SAQ  təkrarlanmalarının həm artımı, həm də azalması mümkündür. Patoloji genin təzahürünün həddindən artıq yüksək tezliyi səciyyəvidir – 70 yaşına qədər xəstəlik 100% hallarda özünü göstərir, yəni mutasiya daşıyıcılarında bu xəstəlik mütləq təzahür edəcəkdir. Hentinqton xoreyası olan ailələrdə genetik konsultasiya zamanı bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır.

Patomorfoloji olaraq Hentinqton xoreyası qabıqaltı düyünlərin (əsasən zolaqlı cismin) və baş beynin yarımkürələrinin qabığının atrofiyası ilə xarakterizə olunur. Xəstəliyin uzunmüddətli gedişi zamanı  bazal qanqlionların başlanğıc kütləsi 50%-dən çox, bütün beynin çəkisi isə – 15-30% və daha artıq azalmış olur. Makroskopik olaraq konveksital şırımların genişlənməsi, yan mədəciklərin isə əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsi aşkar olunur. Hentinqton xoreyasında ən aşkar və daimi histoloji dəyişikliklər zolaqlı cisimdə, ilk növbədə quyruqlu nüvənin medial hissəsində tikanşəkilli neyronların ağır dərəcəli degenerasiyası və azalmasıdır ki, bu da artıq xəstəliyin ən erkən mərhələsində qeyd oluna bilər. Ağır hallarda zolaqlı cismin bütün hüceyrələrinin təxminən 70%-i məhv olur. Neyronların nəzərəçarpacaq dərəcəli məhv olması, həmçinin solğun kürədə (40%-dək hüceyrələrin məhvi), qara maddənin retikulyar hissəsində, görmə qabarında, böyük yarımkürələrin qabığında aşkar edilir. Bundan əlavə, beyinciyin qabığında Purkinye hüceyrələrinin sıxlığının azalması və dişli nüvəsində neyronların məhv olması da müşahidə edilir. Yuxarıda təsvir olunan dəyişikliklərlə eyni zamanda zolaqlı cisimdə reaktiv qlioz müşahidə edilir. Akinetik-rigid Vestfal formasında, hiperkinetik formaya nisbətən daha çox nəzərə çarpan striopallidar nahiyənin hüceyrələrinin məhvi və kütləvi qlioz aşkar edilir.

 

Simptomlar

Hentinqton xoreyası üçün geniş fenotipik polimorfizm xasdır.

Hentinqton xoreyasının  3 forması ayırd edilir:

• Klassik hiperkinetik;
• Akinetik-rigid (yeniyetmə forması, Vestfal variantı);
• Psixi forma.

Hentinqton xoreyasının klassik hiperkinetik forması – adətən ömrün  4-7-ci onilliklərində başlanır. Xəstəlik sanki “altdan-altdan”, tədricən təzahür edir. Artmış qıcıqlanma, hiperaktivliklə xarakterizə olunan premorbid fonun xüsusiyyətləri olduqca vacibdir. Aşkar hərəki pozuntuların meydana çıxmasından çox illər əvvəl ətrafdakılar xəstənin çoxlu sayda jestikulyasiyalara yol verməsini, bir yerdə qərar tutmamasını qeyd edirlər. Tədricən tipik xoreik hiperkinezlər – bədənin müxtəlif hissələrində qəflətən pərakəndə halda yaranan cəld, qeyri-ritmik məcburi hərəkətlər meydana çıxır. Xəstəliyin erkən mərhələsində hiperkinezlər adətən kiçik amplituda malik olur və ətrafların distal şöbələrində, mimiki əzələlərdə, dildə müşahidə edilir. Xəstəliyin erkən mərhələsində ən həssas diaqnostik sınaqlardan biri, xəstənin bayıra çıxardığı dilini tərpənməz vəziyyətdə saxlaya bilməməsidir (Y.E. Veltişşev və əməkdaşları). Vaxt keçdikcə, hiperkinezlərin amplitudası və tezliyi tədricən artır və xəstələr hətta qısa müddətə olsa belə məcburi hərəkətlərin qarşısını almaq qabiliyyətini itirirlər. Xəstəlik inkişaf etdikcə, xəstənin üz-gözünü əyməsi artır, jestikulyasiyaları daha qeyri-təbii, irihəcmli olur, yerişi pozulur (ləngər vuran, “rəqs edən”), nitqi dəyişilir (sözlər ləng tələffüz olunur, artikulyasion əzələlərin hiprkinezləri və əlavə səslərin təsirindən yarıda kəsilir). Xəstələrin xətti qeyri səlis və qırıq-qırıq olur və sonradan onlar yazı yazmaq imkanından tamamilə məhrum olurlar. Hiperkinezlərin güclənməsi səbəbindən xəstələr müstəqil şəkildə hərəkət etmək, hətta özlərinə xidmətdən məhrum olurlar. Xoreik hiperkinez, adətən stress şəraitində, əqli fəaliyyətin və iradi hərəkətlərin güclənməsi zamanı (xüsusən hərəkətin başlanğıcında və bədənin vəziyyətini dəyişəndə) artmış olur. Qeyd etmək lazımdır ki, Hentinqton xoreyasında hətta kəskin ifadə olunmuş hiperkinezlər də yuxuda olarkən tamamilə itir.

Hentiqton xoreyasının klassik hiperkinetik formasında hiperkinezlər adətən xəstəliyin başlanmasından 5-10 il sonra özünün ən yüksək ifadəlilik dərəcəsinə çatır. Sonra isə hiperkinezlər ya əvəllki səviyyəsində qalır, ya da azalaraq ekstrapiramid rigidliyə keçir. Adətən bu, 15 ildən artıq xəstə olmuş şəxslərdə baş verir. Daha ağır hallarda kontrakturaların inkişafı ilə birgə xəstələrin tam hərəkətsizləşməsi mümkündür (Hentinqton xoreyasının kecikmiş akinetik-rigid forması). Bu forma təxminən 10% təşkil edir (S.E. Folstein et al., 1989).

Hentinqton xoreyasında tədricən emosional-iradi sferadakı dəyişikliklər və proqressivləşən demensiyadan ibarət olan psixikanın pozuntuları inkişaf edir. Xəstəliyin başlanğıc mərhələsində xəstələrin əhvali-ruhiyyəsinin depressiv fonunun inkişaf etməsi daha çox xarakterikdir. Həmçinin həyəcan, əsəbilik, emosional labillik, apatiya, suisidal cəhdlər də az olmur. Demək olar ki, 50% hallarda müxtəlif psixozlar müşahidə olunur. Xəstəlik proqressivləşdikcə, tədricən ağıl zəifliyi inkişaf edir. Bu, koqnitiv funksiyaların ləngiməsi, yaddaşın pozulması, apatiya, nitqi anlamaq və danışmaq qabiliyyətinin saxlandığı halda depressiya, aqnoziyanın olmaması ilə xarakterizə olunur.  Demensiya nisbətən ləng proqrediyentliyi ilə seçilir. Xəstələr uzun müddət ərzində adi fəaliyyətləri çərçivəsində əmək qabiliyyətlərini saxlamış olurlar. Lakin anlamaq qabiliyyətinin çatışmazlıqları; ümumiləşdirmə, fikir yürütmə və abstrakt təfəkkürün səviyyəsinin enməsi, xəstələrə fəal əqli zəhmət tələb edən məsələlərin öhdəsindən gəlməyə imkan vermir. Hentinqton xoreyasında intellektual-mnestik pozuntuların inkişafı 3 mərhələ keçir. Xəstəliyin əvvəlində patoxarakterik reaksiyalar (eksploziv və isteroid) və ya şəxsiyyətin davamlı patoxarakterioloji dəyişiklikləri üstünlük təşkil edir. Demensiya (ağıl zəifliyi) sanki xarakterioloji pozuntulardan yaranır. Sonradan demensiya inkişaf edir, xəstənin yaddaşı və öz vəziyyətinə tənqidi münasibəti aşağı enir. Bu fonda affektiv, sayıqlama və ya hallüsinator-sayıqlama psixozları inkişaf edə bilər. Üçüncü mərhələ kobud demensiya və şəxsiyyətin parçalanması ilə xarakterizə olunur. Ağıl zəifliyinin “sadə” tipi ilə yanaşı, onun yaşlı dövrlərdə rast gəlinən daha nadir variantları olan psevdoparalitik, amnestik və psevdosenil demensiyalar da ayırd edilir. Hentinqton xoreyasında qabıqaltı demensiyanın inkişafı, quyruqlu nüvənin birincili degenerasiyası və böyük yarımkürələrin prefrontal nahiyəsinin qabığından gələn liflərin qırılması ilə əlaqədardır.

Hentinqton xoreyasının bütün hallarının 5-10%-də ömrün 1-2-ci onilliyində simptomların təzahürü və sürətlə proqressivləşməsi ilə xarakterizə olunan bu xəstəliyin erkən birincili akinetik-rigid variantının inkişafı müşahidə edilir. Hentiqton xoreyasının yuvenil (yeniyetmə) “bədxassəli”  forması  “Vestfal variantı adını almışdır.Xəstəliyin bu variantının kliniki şəkli əzələ rigidliyi (sərtliyi), kontrakturalar, yeniyetmə və ya gənc yaşlarında davranışın dəyişiklikləri və əqli inkişafın pozulması ilə xarakterizə olunur. Xəstəliyin lap başlanğıcından xoreik hiperkinezlər olduqca cüzi dərəcədə ifadə oluna və ya heç olmaya bilər. Hentinqton xoreyasının yuvenil akinetik-rigid variantının xarakterik xüsusiyyəti, klassik hiperkinetik forma ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə daha tez-tez epileptik tutmaların, miokloniyaların, distoniyanın, atetozun, piramid simptomların, gözün hərəki pozuntularının, ataksiyanın inkişafıdır. Əksər hallarda Vestfal variantı (ümumiyyətlə Hentinqton xoreyasının bütün erkən başlanması halları kimi) xəstəlik geninin atadan ötürüldüyü (xüsusən də əgər bu ötürülmə bir neçə nəsidə baş veribsə) zaman müşahidə olunur. Bu fenomen “atadan ötürülmə effekti”  xüsusi adını almışdır.

Çox az hallarda Hentinqton xoreyasının kliniki mənzərəsində psixi pozuntuların üstünlük təşkil etməsi, eyni zamanda hərəki sistemin praktiki olaraq dəyişilməz qalması mümkündür (N.Q. İnsarova, 1978). Xəstəliyin bu cür psixi forması zamanı, xəstələr bir qayda olaraq, psixiatrik stasionarların sakinləri olurlar.

Hentinqton xoreyasının kliniki polimorfizmi hətta eyni bir ailənin çərçivəsində, ailənin müxtəlif üzvlərində xəstəliyin müxtəlif kliniki variantlarının inkişafı ilə təzahür edə bilər.

Hentinqton xoreyası proqrediyent gedişi ilə xarakterizə olunur, xəstəliyin davametmə müddəti adətən 15-20 ildən artıq olmur. Xəstələr daha çox interkurrent xəstəliklərdən tələf olurlar. Tez-tez intiharlar qeyd edilir. Hentinqton xoreyasının yuvenil akinetik-rigid formasında xəstəliyin davametmə müddəti xeyli azdır. Nadir hallarda xəstəlik daha gec yaşlarında: ömrün 6-8-ci onilliklərində başlana bilər. Bu cür xəstələrdə xəstəliyin proqressivləşməsi sürəti adətən çox ləngdir, nəzərəçarpacaq dərəcəli demensiya olduqca nadir hallarda inkişaf edir. Əksər hallarda Hentinqton xoreyasının bu cür gec başlanması və nisbətən əlverişli gedişi, mutant genin ana vasitəsilə ötürülməsi zamanı qeyd edilir.

 

Diaqnostika

Hal-hazırda bu xəstəliyin  99% ehtimalla diaqnozunu təsdiq etməyə imkan verən yalnız bir üsul var – bu, molekulyar genetik metoddur. Müayinə olunanın venasından qan nümunəsi götürüldükdən sonra polimeraz zəncirvari reaksiya aparılır. Bu reaksiyanın gedişi zamanı genlər “nəzərdən keçirilir”, SAQ-ın təkrarlanma sayı hesablanır. Təkrarlanma sayının 36-dan yuxarı olması, Hentinqton xoreyasının olmasını göstərir. Bəzi tədqiqatçılar SAQ-ın təkrarlanma sayının 37-39 olması nəticəsini şübhəli hesab edirlər.

Hentinqton xoreyası – irsi xəstəlikdir və adətən nəsil şəcərəsi vasitəsilə aydın şəkildə izlənilə bilər. Xəstə insanların övladlarında Hentinqton xoreyasının yaranma ehtimalı  50% təşkil edir. Molekulyar-genetik diaqnostika metodu, bətnxarici mayalanma zamanı implantasiya üçün embrionların seçilməsi mərhələsində sağlam uşaqların dünyaya gətirilməsi məqsədilə istifadə edilə bilər. Təbii yolla baş vermiş hamiləliyin daha gec mərhələsində də tədqiqatın aparılması mümkündür, lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, döldən biomaterialın götürülməsi çox riskli bir prosedurdur.

Hentinqton xoreyası zamanı baş beyində olan dəyişiklikləri aşkarlaya bilən əlavə tədqiqat metodlarından aşağıdakılar daha informativ hesab olunur:

• KT (kompüter tomoqrafiyası) – baş beynin KT müayinəsi zamanı xəstələrdə müxtəlif dərəcəli xarici və daxili hidrosefaliya aşkar edilir. Adətən, mədəciklər sisteminin və beynin böyük yarımkürələrinin subaraxnoidal məkanının bərabər dərəcəli böyüməsi qeyd olunur. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində hidrosefaliyanın təzahür dərəcəsinin, xəstəliyin kliniki şəklinin ağırlıq dərəcəsi ilə düz mütənasib olması aşkar edilmişdir.
• MRT (maqnit-rezonans tomoqrafiyası) – bu müayinə də həmçinin baş beynin konveksital şırımlarının və yan mədəciklərinin genişləndiyini görüntüləməyə imkan verir. KT ilə müqayisədə, MRT müayinəsi zamanı quyruqlu nüvənin atrofiyasını və onun konturlarının xarakterik hamarlanmasını, qalınlaşmasını daha dəqiq surətdə görmək olar.
• PET (pozitron emission tomoqrafiya) – zamanı baş beynin qabıqaltı törəmələrində qlükozanın metabolizminin azalması aşkar edilir. PET və funksional MRT müayinə metodları klinik təzahürlərdən əvvəl patologiyanın axtarışında kömək edə bilər.
• EEQ (elektroensefaloqrafiya) – Hentinqton xoreyasının diaqnostikasında mühüm rol oynayır. Aparılan tədqiqatlar zamanı aşkar edilmişdir ki, xəstələr üçün α-ritmin depressiyası və hətta heç olmaması və baş beynin aşağı amplitudlu bioelektrik fəallığının üstünlük təşkil etməsi xasdır.

 

Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq, Hentinqton xoreyasının əsas diaqnostik meyarlarını qeyd etmək olar:

• xəstəliyin başlanğıcı klassik hiperkinetik formsınada orta hesabla 30-40, yeniyetmə akinetik-rigid formasında isə orta hesabla 11-15 yaşlarında baş verir;
• hərəki pozuntuların (klassik formada xoreik hiperkinezin, Vestfal variantında isə – akinetik-rigid sindromun) tipik xoreik demensiya ilə müştərək halda rast gəlinməsi;
• tam penetrant autosom-dominant irsi öürülmə tipi;
• laborator və funksional müayinə metodlarının nəticələri:

1. birbaşa DNT diaqnostikasında IT-15 genin 5′ sahəsində SAQ trinukleotid təkrarlanmalarının sayının 37-dən artıq olması;
2. KT və MRT müayinələrində: müxtəlif dərəcəli xarici və daxili hidrosefaliyanın aşkar edilməsi;
3. EEQ: baş beynin aşağı amplitudlu bioelektrik fəallığının üstünlük təşkil etməsi ilə α-ritmin depressiyası və ya heç olmaması;

• xəstəliyin ləng inkişaflı gedişi.

 

Diferensial diaqnostika

     Hentinqton xoreyasının klassik hiperkinetik forması, daha çox aşağda sadalanan xəstəliklərdən ayırd edilməlidir:

Senil xoreya – xəstəliyin diaqnozu, adətən ümumi və serebral ateroskleroz əlamətləri mövcud olduqda qoyulur. Senil xoreya üçün ahıl yaş dövrü, irsi meylliyin olmaması, tipik psixotik pozuntular (əksər hallarda), xəstəliyin proqrediyent gedişə malik olması xarakterikdir.

Hamilələrin xoreyası – adətən hamiləlik dövrünün III-V aylarında inkişaf edir və qısa bir zaman kəsiyi ərzində hiperkinez maksimum dərəcəyə çatır. Qeyri-iradi hərəkətlər, Hentinqton xoreyasında olduğundan daha cəld və geniş həcmli olur, xəstələr tez əldən düşürlər. İrsi meyllik olmur, KT  və MRT  müayinələri zamanı tipik atrofik dəyişikliklər aşkar olunmur.

Kiçik xoreyada (Sindeqam revmatik xoreyası) – hiperkinezlər daha iri həcmli, ildırımsürətli (lap “hərəki fırtınayadək”) və hərəkətin sonunda donub qalmağa meylli olur. Bu xəstəlikdən əsasən, uşaqlar və yeniyetmələr əziyyət çəkirlər. Kiçik xoreya diaqnozunu təsdiq etmək üçün revmotestlərin nəticələrinin tədqiqi və revmatik prosesin fəallığının təsdiqi lazımdır.

Neyroakantosianoz – üçün, xoreik hiperkinezlə yanaşı, müxtəlif kliniki simptomların geniş spektrinin varlığı: ataksiya, distoniya, epileptik tutmalar, amiotrofiyalar, piqmentoz retinit xarakterikdir. Qan yaxmalarında tipik dəyişilmiş “uzduzşəkilli” eritrositlər – akantositlər aşkar edilir.

Xoreyayabənzər hiperkinezlər, psixi pozuntularla müştərək şəkildə sistemli serebral vaskulitin, o cümlədən qırmızı qurdeşənəyi və neyrosifilisin aparıcı kliniki əlamətləri ola bilər. Bu xəstəliklərin inkar olunması üçün müvafiq seroloji analizlərin, qanın qurdeşənəyi hüceyrələrinə görə müayinəsinin aparılması tələb edilir.

Alzheymer xəstəliyi – proqressivləşən ağıl zəifliyinin ən geniş yayılmış forması olduğundan, bu xəstəliklə də diferensial diaqnostikanın aparılması vacibdir. Hentinqton xoreyasından fərqli olaraq, bu xəstəlik üçün tam amnestik dezorientasiyayadək yaddaşın proqressivləşən pozulmasının erkən inkişafı, öz psixi çatışmazlığının dərk edilməsinin saxlanıldığı halda məkanda bələdliyin pozulması, vərdiş etdiyi bacarıqların apraksiyayadək inkişaf edən itirilməsi xarakterikdir. Alzheymer xəstəliyinə həmçinin, demensiyanın xüsusi cəhətlərinin nevroloji pozuntulara çevrilməsi, məsələn: unutqanlığın amnestik afaziyaya və ya optik diqqətin pozulmalarının optik aqnoziyaya çevrilməsi xasdır. Həmçinin tez-tez nitq pozulmaları da müşahidə edilir. Alzheymer xəstəliyi üçün xoreik hiperkinez xas deyil.

Hentinqton xoreyasının erkən akinetik-rigid variantı (Vestfal variantı) aşağıdakı xəstəliklərdən ayırd olunmalıdır:

Hepatolentikulyar degenerasiya – Hentinqton xoreyasından fərqli olaraq, bu xəstəlik üçün autosom-resessiv yolla irsən ötürülmə, mis-zülal homeostazı üçün tipik olan dəyişikliklər: qanda seruloplazminin və misin miqdarının azalması, misin sidiklə xaric olunmasının artması, buynuz qişada Kayzer-Fleyşer həlqəsinin olması xasdır.

Hallevorden-Şpats xəstəliyi – Hentinqton xoreyasından autosom-resessiv yolla irsən ötürülməsi, bu xəstəlik üçün tipik olan MRT görüntüsü (“pələng gözü”) ilə fərqlənir. Bundan əlavə, Vestfal variantında, xüsusən də başlanğıc mərhələsində adətən heç olmazsa cüzi dərəcədə ifadə olunmuş xoreyayabənzər hiperkinez müşahidə edilir ki, bu da Levodopa ilə farmakoloji yüklənmə nəticəsində güclənə bilir.

 

Müalicə

Təəssüf ki, hal-hazırda Hentinqton xoreyasının müalicəsi yoxdur. Tətbiq olunan dərmanların bütün spektri xəstəliyin ayrı-ayrı simptomlarını azaltmağa imkan verir, lakin prosesin inkişafını dayandıra bilmir. Adətən dərmanların daimi qəbulu tələb olunur. Aşağıda qeyd edilən dərman preparatları tətbiq edilə bilər:

• Tetrabenazin (Tetmodis) – Hentinqton xoreyasında hərəki pozuntuları azaltmaq üçün xüsusi olaraq sintez edilmişdir. 12,5 mq dozasında, sutkada 1-3 dəfə istifadə olunur. Ən çox icazə verilən doza – sutkada 3 dəfə, 25 mq-dır;
• neyroleptiklər (Haloperidol, Ridazin, Moditin, Pimozid, Eqlonil, Sonapaks, Azaleptin) – qeyri-iradi hərəkətləri və ruhi pozuntuları azaltmaq məqsədilə tətbiq olunur. Haloperidol sutkada 3 dəfə, 1,5 mq dozasında tətbiq olunur, müalicəvi effekt əldə olunana qədər dozası tədricən artırılır. Adətən bu, sutkada 10-15 mq olur;
• Ağır hallarda hiperkinezləri azaltmaq üçün neyroleptiklərin benzodiazepin preparatları ilə, xüsusən də Klonazepamla (Antelepsin) müştərək halda tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur. Klonazepamın sutkada 1-3 mq dozasında tətbiqi məsləhət görülür;
• antidepressantlar – daha çox trisiklik antidepresantlar (Amitriptilin) ​​və ya serotoninin selektiv geri tutulma inhibitorları (məsələn, Fluoksetin) tətbiq edilir. Amitriptilin, effekt əldə olunana qədər dozanın sonrakı artması ilə gecələr 25-50 mq dozasında təyin edilir. Amitriptilinin mümkün olan maksimal dozası gündə bir neçə dəfəyə qəbul edilməklə, sutkada 300 mq-dır. Fluoksetin, sutkada 20 mq (10 mq-dan, gündə 2 dəfə və ya 20 mq-dan səhərlər) dozasında təyin edilir, maksimal doza – sutkada 80 mq təşkil edir;
• qıcolmalar zamanı – valproat turşusu preparatları (Valproat natrium) təyin edilir. Preparat sutkada 2 dəfə, 300 mq dozası ilə başlayır və qıcolma sindromu dayanana qədər doza tədricən artırılır;
• baş beynin xolonergik sisteminin fəallığının gücləndirilməsi məqsədilə həmçinin xolin xloridlə birgə antixolinesteraz preparatlar da təyin edilir;
• xəstəliyin akinetik-rigid formasında dofaminergik sistemin fəallığını artıran dərmanların: L-DOFA, Nakom, Madopar və digərlərinin, Midantan, Yumeks, Bromkriptin preparatları ilə kompleks şəklində istifadəsi məqsədəuyğundur. Dozaların seçilməsi sırf fərdi şəkildə aparılmalıdır. Bu preparatların dozaları, Parkinson xəstəliyinin müalicəsində tətbiq olunduğundan xeyli az olur. Lakin qeyd edək ki, Hentinqton xoreyasının akinetik-rigid formasının müalicəsində bu preparatların effektivliyi, Parkinson xəstəliyinə nisbətən xeyli aşağıdır.

Düzgün seçilmış dəstəkləyici müalicənin fərdi sxemi vaxtaşırı olaraq tənzimlənərsə, xəstənin vəziyyətinin müəyyən dərəcədə yaxşılaşmasına və əmək qabiliyyətinin daha uzun müddət ərzində saxlanmasına kömək edə bilər. Lakin bu cür müalicənin effektivliyi, adətən vaxt keçdikcə azalır, keçirilən müalicə isə bu ağır xəstəliyin gedişinə və proqnozuna təsir göstərə bilmir.

Əvvəllər Hentinqton xoreyasını cərrahi yolla müalicə etmək cəhdləri olmuşdur. Bu məqsədlə talamusun ventrolateral nüvəsinin stereotaksik kriodestruksiyası əməliyyatları aparılırdı. Stereotaksik əməliyyatlar palliativ xüsusiyyət daşıyır və ayrı-ayrı hallarda hiperkinezlərin təzahür dərəcəsinin və ekstrapiramid rigidliyin azaldılması hesabına xəstənin vəziyyətinin bir qədər yüngülləşdirilməsinə imkan verirdi.  Ancaq onlar ciddi bir effekt vermədiyinə görə, hal-hazırda cərrahi müalicədən istifadə edilmir.

Bu gün, hentinqtin zülalının uzun zəncirlərinin sintezini dayandıracaq dərmanların yaradılmasına yönəlmiş molekulyar genetika sahəsində tədqiqatlar aparılır. Bundan sonra Hentinqton xoreyası olan xəstələr sağalmaq ümidi qazana biləcəklər.

 

“Geniş yayılmış sinir xəstəlikləri” (Bakı, “Ktabcapi.az” nəşriyyatı, 2022) və “Müasir dövrün aktual sinir xəstəlikləri” (12768 N-li müəlliflik şəhadətnaməsi) kitablarından.

 

                                                              

 

Digər məqalələrimizə keçid:

https://nevropatologiya.az/2021/09/16/spinal-v%c9%99-nevral-amiotrofiyalar/

https://nevropatologiya.az/2021/08/16/polineyropatiya/

 

 

 

 

            Fərhad  Əhmədov.  Həkim – nevropatoloq